Hvenær mun fyllt skarð í vör Skíða?

 

Svarfdæla saga er í meðallagi löng, en vel bitastæð, einkum er á líður. Sögunni má gróflega skipta í þrennt.

Í fyrsta hlutanum er í aðalhlutverki Þorsteinn nokkur, sem síðar fær frá föður sínum viðurnefnið svarfaður. Þorsteinn býr í sögubyrjun í föðurhúsum í Naumudölum í Noregi og er þar heimakær, eins konar kolbítur, uns bróðir hans Þórólfur ýtir við honum og leggjast þeir bræður í víking, einkum í Suður-Svíþjóð, og reynast garpar hinir mestu - sigra þar rustana Ljót bleika og Molda. Þjóðólfur fellur í fyrri viðureigninni, en þegar Þorsteinn snýr til föðurhúsa gefur faðirinn honum viðurnefnið, vegna þess að að þeim bræðrum hafði svo sorfið í þeim bardaga.

Þegar faðir Þorsteins deyr og síðan eiginkona einnig, fær hann eigi unað lengur í Noregi og fýsir til Íslands (enda Haraldur hárfagri að þrengja að heldrimönnum í Noregi). Þorsteinn siglir í Eyjafjörð, hittir Helga magra og æskir hann lands. Helgi segist ekki vita af öðru landi ónumdu en í dal miklum upp af Hrísey, og er þó dalurinn víða numinn. Þorsteinn gegnir því og sest að í þeim dal, sem síðar er við hann kenndur.

En í þeim dal er fyrir mikil byggð og verða þar fljótt til tvær fylkingar, sem deila og enda í vígaferlum. Hefst hér annar hluti sögunnar, með lýsingu á dalverjum, deilum þeirra og hvar þeir skipa sér í flokk. Þorsteinn svarfaður kemur þar lítt við sögu, en þeim mun frekar úr hans fylkingu sonur hans, Karl rauði, og enn frekar systursonur hans, Klaufi, sem er ein eftirminnilegasta persóna sögunnar lífs og liðinn. Klaufi er stórskemmtileg blanda af garpi og ójafnaðarmanni og eftir að hann er veginn birtist hann sem draugur og hefur m.a. úrslitaáhrif á orrustu með því að birtast hér og hvar á vígvelli og varna andstæðingum flótta. Þá vitrast hann einnig sem fyrirboði á himni, ríðandi gráum hesti sem dregur sleða fullan af líkum. Til að ráða niðurlögum Klaufa draugsa er hann í sögulok grafinn (ófúinn) upp úr haugi sínum, brenndur til ösku, askan sett í blýstokk og stokknum sökkt í hver.

Fyrir hinu liðinu fer Ljótólfur nokkur, en nýtur fulltingis þriggja Ásgeirssona (og er einn þeirra Þorleifur jarlaskáld, sem rétt er nefndur á nafn), sem og Skíða. Skíði þessi verður á kafla ein lykilpersóna sögunnar og því vert að greina nánar frá honum. Hann er strokuþræll, sem Ljótólfur leysir til sín, fríður sínum og gjörvilegur og lítt eins og hann eigi þrælakyn. Verður hann síðan tryggur heimilismaður Ljótólfs. Ljótólfur tekur einnig undir sinn verndarvæng Yngvildi fagurkinn, systur Ásgeirssona og enn eina aðalpersónu í síðasta hluta sögunnar.

Í þessum miðhluta gengur á með margvíslegum vígaferlum og deilum. Klaufi er um síðir veginn af Ásgeirssonum, þeir fyrir vikið dæmdir til útlegðar, verða afturreka og snúa heim í hérað að vetrarlagi þar sem Karl rauði hyggst elta þá uppi, en Skíði bjargar þeim með því að moka yfir þá mykju. Skíði er pyntaður ógurlega til sagna af Karli rauða - dreginn með fæturna bundna við hest um stofna af afhöggnum trjáskógi - en lætur ekkert uppskátt, þótt „honum blæddi hvarvetna, hökubeinið rifið og hakan með, úr tennur tvær." Þegar Ljótólfur vill launa Skíða orðheldnina fer hann fram á að fá að eiga Ingvildi fagurkinn, sem er kvenna fríðust, eins og nafnið bendir til. Ljótólfur vill leita álits hennar og býðst til að skjóta undir þau álitlegri jörð, og fellst Ingvildur á ráðahaginn, svo fremi sem Skíði hafi fyllt upp í skarð í vör sinni innan fimm vetra, svo að henni þyki fullt vera. Er hér augljóslega táknræn eggjun um að lýta Skíða skuli hefnt innan tiltekins tíma. Giftast þau síðan, Yngvildur og Skíði, og eignast þrjá sonu. En í millitíðinni sitja þeir Ljótólfur og Skíði um Karl rauða og hans menn og vegur Skíði sjálfur Karl. Þykir Yngvildi með því fyllt skarðið í vör Skíða.

En hér er að hefjast þriðji og síðasti hlutinn, þar sem í aðalhlutverkum eru Yngvildur fagurkinn og Karl yngri, sonur Karls rauða. Hann hefnir föður síns grimmilega og miðast hefndin einkum að Yngvildi og skarðinu í vör Skíða. Fyrst nær Karl yngri á sitt vald allri fjölskyldunni, Yngvildi, Skíða og sonum þeirra þremur. Hann hálsheggur synina hvern af öðrum og spyr Yngvildi fagurkinn í hvert sinn hvort fyllt sé skarð í vör Skíða. Hún mælir stöðugt að svo sé og horfir þannig á eftir sonum sínum þremur í opinn dauðann fremur en að láta af stolti sínu. Þá býður Karl yngri Skíða að yfirgefa landið, sem Skíði og gjörir, en sjálfur sjálfur heldur Karl eftir konu hans Yngvildi, hefur hana jafnan hið næsta sér með bert sverðið sem hann notaði til að vega synir hennar með og spyr oft hvort skarðið sé gróið í vör Skíða, en hún svara jafnan að fullvel sé gróið. Magnast sá leikur frekar Karl yngri friðmælist við Ljótólf, heldur utan og hefur með sér Yngvildi fögru. Hann hótar að selja hana sem ambátt til danskra kaupmanna, nema hún segi skarðið ekki fyllt í vör Skíða, en hún beygir sig ekki og er seld. Ári síðar eða svo kaupir hann hana til baka og hefur með sér heim til Íslands; enn finnst henni skarðið fyllt. Seinna heldur Karl yngri aftur utan til Noregs með Yngvildi í för, selur hana öðru sinni í þrældóm í þrjá vetur, kaupir hana að nýju, „konu svo nakta að aldrei beið á henni ríðanda ræksn; hún var alblóðug öll." Þegar hún kemur til skips hans brotnar hún loks saman, leggur hendur um háls honum, grætur og viðurkennir að skarðið í vör Skíða muni aldrei fullt verða.

Ljóst er, þegar þarna er komið, að skarðið í vör Skíða, er algjörlega orðið táknrænt, enda hefur Yngvildur verið á valdi Karls yngra um áraraðir og ekkert haft af eiginmanni sínum að segja þann tíma. Þegar Yngvildur loks gefur sig, flytur Karl hana til Írlands, þar sem hann hefur frétt að Skíði berjist við Íra. Karl leggur honum lið, berst vel og þeir eiga orðaskipti, þar sem Karl segist kominn að færa honum eiginkonuna. En Skíði vill ekkert með hana hafa. Karl hefur Yngvildi með sér til Íslands næsta vor og hyggst skila Ljótólfi Yngvildi, svo að hann geti gift hana hverjum sem honum sýnist, en Ljótólfur vill ekki heldur í fyrstu neitt með hana hafa. Tekur hann þó við henni um síðir og eru örlög hennar eftir það óljós; „kunna menn það ei að segja hvort hún hefir gift verið en sumir segja að hún tortýnt sér af óyndi."

Við sögulok Svarfdælu stendur Yngvildur fagurkinn (eða fögrukinn) sem ein af stórbrotnari og tragískari kvenpersónum Íslendingasagna, svo stolt að hún er nánast reiðubúin til að láta allt yfir sig ganga frekar en að láta af stærilæti sínu. Enn fremur er sagan öll full af skemmtilegheitum og fleiri eftirminnilegum karakterum; sérstaklega finnst mér alltaf skondið þegar menn fara að kveða dýrar vísur í miðjum heiftúðugum bardögum. Allt um allt: Íslendingasaga sem fer nokkuð hefðbundið af stað, en verður býsna eftirminnileg áður en yfir lýkur.

Nota bene; Latína á Íslandi

Eins og ég hafði ætlað mér, las ég á jólanótt nokkra fyrstu kaflana í hinni stórgóðu bók Mensalder eftir Bjarna Harðarson. En á jóladag renndi ég yfir skemmtilegt, stutt og eigulegt kver, Nota bene; Latína á Íslandi eftir Jón R. Hjálmarsson. Bókarkorn Jóns hefur að geyma stutta sögu latínukennslu og -notkunar á Íslandi, ásamt með helstu skammstöfunum úr því máli, þekktustu orðatiltækjum og spakmælum, merkingu mannanafna úr latínu (og fleiri fornmálum) og ýmsan annan fróðleik. Þótt margt væri mér vel kunnugt af efninu, þá var annað það ekki, og las ég mér til yndisauka. Ekki þótti mér síst varið í lokakaflana, sem fjalla um latínunotkun tengda þjóðsögum, um Sæmund fróða og óvættina Nadda.

En það sem gerir þó Nota bene; Latína á Íslandi að svo eigulegum grip er einkar vandaður frágangur við útgáfuna - langt er síðan ég hef handleikið svo fallega bók. Forsíðumyndin er yfirlætislítil og þó lýsandi fyrir efnið (rómverskt öldu-mósaik), með texta á fegursta latínuletri (með hástöfum einum). Spjöldin eru silkimjúk viðkomu, á saursíðu er að finna EX LIBRIS-merki og pappírinn er þykkur og áferðargóður, prentunin frábær og textinn fær að anda. Þess utan er hver síða skreytt með munsturbekkjum efst og myndskreyting fáguð og minimalisk. Svo fagurt bókverk er sjaldséð í seinni tíð. Hafi Suðurlandsútgáfan þökk fyrir.

-----

 Annars er ég þessa dagana að lesa Þorleifs þátt jarlaskálds (búinn) og Svarfdæla sögu (í miðjum klíðum), til að setja mig í stellingar fyrir lestur nýjustu bókar Þórarins Eldjárn, Hér liggur skáld, sem ég held að sé bráðskemmtileg.

Góð Illska?

VIÐVÖRUN: Umfjöllunin kann að spilla lestri þeirra sem eiga Illsku ólesna.

-----

Uppskrift: Taktu helling af tölfræðiupplýsingum um helförina úr bókum eða af netinu, bættu við þremur spólgröðum persónum og hentu inn misáreiðanlegum sögum af Hitler og hans nótum.

Um þetta fjallar fyrsti og lengsti hluti af fjórum í nýútkominni skáldsögu Eiríks Arnar Norðdahl, Illsku. Þótt talað sé á bókarkápu um „ástarsögu Agnesar, Ómars og Arnórs", væri nærtækara að tala um „lostasögu", a.m.k. framan af, því að ástin er mestmegnis neðanbeltis og orð á borð við ríða, typpi, píka, sæði, brundur, smokkur,  fróa, já og limbaugur, koma margfalt oftar fyrir en ást. Ómar fær ekki sting í hjartað, þegar hann sér Agnesi fyrst álengdar á kaffihúsi með Arnóri, heldur svíður hann í kviðinn af afbrýðisemi. Umræður um helförina verða jafnvel lostavaki persóna. Lykilpersónurnar þrjár eru á fertugsaldri, heldur litlausar menntaspírur og ekki ýkja siðavandar; auralitlir eilífðarstúdentar sem ástunda Ikeasófa-ídeólógíu og álíta peninga vaxa í lánasjóðnum. Háskólastúdínan Agnes fer að búa með íslenskunemanum Ómari, en heldur síðan við nasistann Arnór meðan á sambúðinni stendur, af engri sýnilegri ástæðu annarri en að henni virðist leiðast. Ómar brennir hjallinn þeirra þegar hann þremur árum síðar kemst að framhjáhaldinu og leggst í markmiðslítið flakk um Evrópu.

Agnes er semsagt laus á kostum, Ómar þannig innréttaður siðferðilega að hann hefur litlar skrúplur um að fara í gegnum persónulegar skriftir sambýliskonu sinnar, meðan hún er í útlöndum, og Arnór ... Nasistinn Arnór virðist máske þeirra heilsteyptastur. Hann er vel menntaður, er að ljúka doktorsnámi í sagnfræði við háskóla í St. Pétursborg (svona til að brjóta upp stereótýpuna um nasistabulluna) og virðist fylgja nokkuð sínum prinsippum. Þó reynir á hann, þegar Agnes spyr hvort hann mundi sofa frá blökkukonu. Frá Afríku? Aldrei. Frá Ameríku? Ólíklega, en gæti oltið á ýmsu. Hjá Halle Berry? Já, eftir langa umhugsun, þá gæti hann hugsað sér að sofa hjá Halle Berry, en myndi nota smokk. Tvískinnungur?

Arnór er þó enginn hrotti eða ofbeldisbulla; í eina skiptið sem hann sýnir af sér fautaskap er þegar hann er rækilega eggjaður til þess af Agnesi - og virðist þá breyta gegn betri vitund. Í fyrsta hluta bókarinnar er Arnór samt ein fjarlægasta persónan og er þó karaktersköpun Agnesar og Ómars ekki endilega beysin.

Inn í þæfingslega frásögn fyrsta hlutans (sem er með margbrotnu afturliti, svo að lesandinn þarf æði oft að ráða í á hvaða tímaplani hann er staddur og um hvaða aðstæður er verið að fjalla) er síðan skeytt inn fróðleiksmolum um helförina og Hitler. Hvoru tveggja frásagnirnar eru kubbaðar niður í stutta búta, stundum tvo eða þrjá á blaðsíðu, rétt nógu langa fyrir lestrareinbeitingu netkynslóðinnar.

Helförin er vissulega hryllingur sem ekki má gleymast, en í fyrsta hluta Illsku er hún skrúfuð í botn með pedantískri staðreyndaupptalningu um fjölda fórnarlamba og fleiru af þeim toga. Inn á milli alvarlegra staðreynda er svo að finna Hitlersblæti með hefðbundinni skrímslavæðingu; lífseig flökkusagan um að Hitler hafi verið með eitt eista (og Naflajón settur á sömu hillu, guð má vita hvers vegna!), að Hitler hafi ekki stundað kynlíf með Evu Braun og að Hitler hafi leikið systurdóttur sína Geli Raubal svívirðilega. Þetta bull dregur stórlega úr áhrifamætti alvarlegri staðreynda um helförina. Þá kemur fram í Illsku sú þversögn að gagnrýna verk, sem nýta sér helförina í markaðsskyni, þegar skáldsaga þessi gengur nákvæmlega út á það.

Þessi fyrsti hluti Illsku er langlengstur og hefði hæglega getað styst úr 190 blaðsíðum niður í 20 blaðsíður eða svo. En svo kemur annar og langbesti hluti bókarinnar, harla frábrugðinn þeim fyrsta. Þar fer fram tvennum áhrifaríkum sögnum, annars vegar um örlög gyðingasamfélagsins í litháenska bænum Jurbarkas frá sumri til hausts 1941, við upphaf Operation Barbarossa, og hins vegar um uppvaxtarár nasistans Arnórs á Ísafirði á 8. og 9. áratug síðustu aldar. Nú eru undirkaflar orðnir lengri, sem fyrr klipptir saman sitt á hvað án sýnilegrar beinnar tengingar, en þó báðar frásagnir nógu áhrifaríkar og vel skrifaðar til að halda lesandanum föngnum.

 Við eftirgrennslan á netinu má komast að því að saga hinna ógæfusömu Gyðinga í Jurbarkas er rækilega skjalfest og meira að segja til langir nafnalistar bæði fórnarlamba og ódæðismanna. Ýmsir þeir atburðir, sem lýst er í Illsku, áttu sér stað í raun og veru; má þar nefna skrípalætin við Stalínslíkneskið, sundurbútun synagógunnar og hædda kantorinn með múrsteininn bundinn í skeggið. Eigi að síður tekst Eiríki að bregða lifandi ljósi á þessa atburði og aðra. Hann blandar saman uppdigtuðum persónum og raunverulegum, og verður væntanlega verðugt viðfangsefni bókmenntafræðinga í framtíðinni að greina hið sanna þar frá hinu skáldaða. Ísmeygilegust í allri þessari frásögn er þátttaka heimamanna í voðaverkunum, en þeir unnu starfið að meira eða minna leyti fyrir þýsku SS-sveitirnar. Mestmegnis voru þar á ferð ungir karlmenn úr hópi þorpsbúa, sem myrtu með köldu blóði Gyðinga, sem verið höfðu nágrannar þeirra um áratugaskeið. Ýmsir raunverulegir einstaklingar eru dregnir inn í söguna (þýski kommandantinn Böhme, Gepneris og rabbíninn Rubinstein), meðan aðrir eru hugvitssamlega skáldaðar persónur, eins og Lukauskas-bræður, sem verða æðstu menn lögreglunnar í Jurbarkas og virðast samsettir úr 2-3 raunverulegum persónum. Þá verður ekki betur séð en að Gyðingahjónin Iszak og Misza Banai séu ákaflega vel heppnuð hugarsmíð höfundar.

Meðfram hryllingi stríðsáranna í Litháen vindur í öðrum hluta Illsku fram uppvaxtarsögu Arnórs á Ísafirði. Þetta er einnig býsna góð saga, ekki vegna drengsins sjálfs, sem lítið fer fyrir, heldur vegna hins litríka persónugallerís, sem að honum stendur: Sigga Dós, Mar Morales Trujillo, Jón Vargur, Einar Lúður - býsna eftirminnilegar persónur og atvikin í lífi þeirra kostuleg (Sigga Dós er eins og vergjörn útgáfa af þeirri víðfrægu Bjarnfreði). Stundum er óþarflega langt seilst við að lýsa bakgrunni persóna - dálítið á hinum þjóðlegu íslensku ævisögunótum - en fjörlegu kaflarnir vega það margfalt upp. Ekki þótti mér örgrannt um að sótt væri hér í smiðju Hallgríms Helgasonar - án orðaleikja og brandara að vísu, en í staðinn kemur vandaður og agaður stíll Eiríks. Má benda á að síðasta skáldsaga Hallgríms, Kona við 1000 gráður, fjallaði í grundvallaratriðum um sama efni og Illska, þ.e. hörmungarsaga úr seinni heimsstyrjöld ásamt þroskasögu (og við sögu kom einnig afgamalt vopn úr WWII). Annars er einnig sá munur á verkum Hallgríms og Eiríks að hjá þeim fyrrnefnda leiftrar kímni á köflum, en hjá þeim síðarnefnda er alvaran allsráðandi og sjaldan slegið á létta strengi, nema með fáeinum lapþunnum Hitlersbröndurum. En, svo að vikið sé aftur að Illsku, þá virkar uppvaxtarsaga Arnórs sem skásaga við heildarfrásögnina, meira eins og hressileg sjávarplásssaga, sem varpar í reynd litlu ljósi á persónuleika Arnórs í hinu stóra samhengi. Enda virðist fátt merkilegt gerast í lífi hans frá níu ára aldri og er hratt hlaupið yfir sögu eftir það. Heldur þótti mér fáfengileg heimspeki Yockeys og meint áhrif hennar á Arnór hinn unga.

Í þriðja hluta heldur saga ástarþríhyrningsins áfram í fortíð og nútíð, líkt og til frekari fyllingar. Og nú kemur óvæntur fjórði aðili til sögunnar inn í þennan þríhyrning, persóna sem skorti alla undirbyggingu í hinum langa fyrsta hluta. Auk þess er nú rakin uppvaxtarsaga Ómars á unglingsárum. Í stað helfararkommentanna, sem rufu frásögnina í fyrsta kafla, eru nú komnar örstuttar athugasemdir af öðrum toga. Mestmegnis er þessi bókarhluti óspennandi, en þó góðir sprettir í millum. Í ljós kemur að Ómar og Agnes höfðu ferðast til Jarburkas á sambúðarárum sínum, en þangað liggja rætur Agnesar í báðar ættir.

Fjórði og síðasti hlutinn tekur upp þráðinn á tveimur vígstöðvum. Annars vegar förum við aftur til Jurbarkas árið 1941 og sjáum Gyðingamorðin frá öðrum vinkli, mestmegnis með augum Lukauskas-hjónanna, sem áttu Gyðinga að bestu vinum, en syni tvo sem gengu til liðs við nasista. Aftur verður frásögnin áhrifamikil og einkar vel sögð. Hins vegar er svo haldið áfram með sögu ástarþríhyrningsins meinta í nálægustu nútíð og þóttu mér langar réttlætingarræður Agnesar heldur rýrar í roðinu. Síðan æsast leikar á næsta ótrúverðugan hátt: Fólk sem haldið hefur verið tilfinningalegu tómlæti og doða í 520 blaðsíðna frásögn fuðrar upp í tilfinningabáli á síðustu 20 blaðsíðunum og dramatískur endirinn mundi sóma sér vel í sögu eftir Ólaf Gunnarsson. Og þó ekki - ég hefði talið meira í samræmi við framvindu verksins að hann yrði tragískari. Reyndar er á tímabili í blálokin boðið upp á tvenns konar endalok sögunnar, en þau reynast hin sömu þegar upp er staðið.

Og hver er þá niðurstaðan? Í fyrsta lagi er óhætt að nefna að Illska er margslungið verk. Þannig er sagt á tímabili frá í 1. persónu (Ómar, fyrsti hluti) og seinna í 2. persónu (barnið í þriðja hluta), en mestmegnis í 3. persónu (allir í öllum hlutum). Stundum verða þræðirnir of margir eða virka ekki nógu vel saman. Þannig virðist fyrsti hlutinn ekki nógu vel tengdur þriðja hlutanum, sem á að hluta til að vera nánari útlistun sama efnis. En, eins og fyrr sagði, þá fannst mér fyrsti hlutinn sístur og nánast óþarfur. Þar er enda sögumaður ágengur og heldur til vansa. Til að ná því bitastæðasta úr bókinni er sennilega nóg að lesa annan og fjórða hlutann, enda eru þeir (að mestu) skrambi góðir og vel skrifaðir. Ekki fer á milli mála að höfundur er orðhákur hinn mesti; líkt og Hallgrími Helgasyni virðist honum einkar létt skrifin. Veikasti hlekkur Illsku er sá, sem rekur sögu ástarþríhyrningsins. Þau Agnes, Ómar og Arnór eru undarlega ein í heiminum - heimi bókarinnar - og virðast ekki eiga neina vini, kunningja eða ættingja (nema að því marki sem slíkir stóðu mismikið að þeim í uppvaxtarsögu þeirra). Þótt þau séu á þeim aldri þegar fólk ætti að vera vinamargt, þá er varla að sjá að þau þekki nokkra aðra í heiminum og hafa að öllu jöfnu ekki í önnur hús að venda en hvert hjá öðru. Þetta þrengir mjög hring svona breiðrar sögu, máske helst vegna þau skötuhjú eru ekkert sérlega litríkar eða líflegar persónur; menntafólk og bókasnápar, sem virðast halda að heimurinn hverfist um hugmyndafræðikenningar, þar til þau reka sig á annað. Margoft er notað orðalagið „skriðþungi sögunnar" í bókinni, jafnvel svo að verður leiðarstef, en líf þessara þriggja sálna virðist standa langt utan þess skriðþunga. Þau horfa öll á hann utan frá, hlutlaus. Þá er uppvaxtarsaga Arnórs á Ísafirði nánast eins og óþörf - en býsna skemmtileg samt, eins og hún ætti heima í sjálfstæðri bók. Að öllu framansögðu er Illska skáldsaga með ýmsa sterka kosti, en þó fjarri því gallalaus. Og hvað svo sem annars má segja um hana, þá er hún gríðarleg framför frá síðustu skáldsögu höfundar, sem fjallaði um ... ja, um hvað? Ekki neitt, held ég (ef einhver getur frætt mig um efnisinnihald Gæsku, þá má sá hinn sami draga það saman í athugasemdum hér að neðan). Og hvað hefur Illska að segja okkur um umfjöllunarefni sitt? Í raun og veru sáralítið, annað en að illskan hefur alltaf verið til og mun alltaf verða til í heiminum - og þarf til þess 540 blaðsíður. Hver svo sem fyrirheitin kunna að vera, sem gefin eru við bókarlok, þá virðast mér lykilpersónur í reynd lítið hafa breyst að upplagi. Líklega fellur allt í fyrra far hjá þeim að bókinni lokinni.

Gulltár: Undantekningin eða reglan?

Framan á einkar smekklegri kápu nýjustu skáldsögu Auðar Övu Ólafsdóttur, Undantekningunni, getur að líta ögn skælda svarta fjöður. Af löguninni virðist ekki um hrafnsfjöður að ræða, þótt stélfjöður úr hrafni komi við sögu, heldur er þetta frekar fjaðurstafur, þar sem gullið tár vætlar fram úr oddi. Þessi einfalda mynd segir mikið; oft er svart yfir í bókinni, en iðulega er um það skrifað með gullnu letri.

Að gefnu tilefni er rétt að vara væntanlega lesendur við að hér á eftir verður fjallað um bókina vítt og breitt. Reynt verður að afhjúpa sem minnst til að skemma ekki fyrir lesendum, en þó er nánast óhjákvæmilegt að tína ýmislegt til, ef fjalla á um verk af einhverri dýpt. Til að ljóstra sem minnstu upp mun þó reynt að orða hlutina nokkuð á almennum nótum.

Sagan Undantekningin hefst nákvæmlega á áramótum og gerist á næstu dögum þaðan í frá, og á nokkrum mánuðum þegar lengra líður á, með töluverðum innskotsköflum úr fortíðinni þar sem hin yfirgefna María rifjar upp samskiptin við eiginmann sinn frá hinum ýmsu tímum og reynir að gera sér grein fyrir hvað fór úrskeiðis, sem leiddi til þess að hann yfirgaf hana fyrir karlmann. Minningarnar eru einatt hugljúfar, þau virðast hafa lifað fullkomnu lífi, eiga íbúð á tveimur hæðum í Vesturbænum og auk þess sumarbústað, svo að þau virðast ekki á flæðiskeri stödd fjárhagslega. Flóki er Herra Fullkominn, hávaxinn og myndarlegur, hámenntaður stærðfræðingur, hinn mjúki maður í hvívetna, hjálplegur, tillitssamur og umhyggjusamur. Hann eldaði hversdagsmatinn og sinnti börnunum, en þurfti alloft að vinna frameftir og um helgar eða að líta eftir sumarbústaðnum og fór þá einn síns liðs. Það er ekki fyrr en eftir slitin að María áttar sig á að fjarvera bóndans kann að hafa stafað af sambandi hans við aðra menn. Það er heldur ekki fyrr en eftir á að hún sér að skyrtusafnið hans er ekki eins litt og hjá flestum karlmönnum; skyrturnar margar fölfjólubláar eða lillableikar. Að undanskilinni glámskyggninni er María líka Frú Fullkomin, svo gullfalleg að menn laðast að henni eins og mý á mykjuskán - bóndinn er vart horfinn á braut þegar ungi maðurinn í næsta húsi er kominn inn á stofugólf hjá henni, og Hreinn refaskytta gerir einnig hosur sínar grænar fyrir henni snemma í bókinni. Leigubílsstjóri í útlöndum heldur að hún sé filmstjarna. María er einnig öndvegiskokkur - eins og í sumum fyrri bókum Auðar er matar- og kökugerð fyrirferðarmikil - og er auk þess góða-konan í þeirri merkingu að hún vinnnur að hjálparstarfi, sem gengur út á að liðsinna útlimalausum börnum í stríðshrjáðum löndum og útvega þeim gervilimi.

Máske er það vegna þess að ég er sjálfur gallagripur til líkama og sálar, en ég á oft erfitt með að kyngja frásögnum af fullkomnu fólki. Yfirleitt er þar í grunninn endursagt stefið um Adam og Evu í paradís, uns höggormurinn kemst að; þetta er líka stöffið sem draumar eru spunnir úr í draumaverksmiðju Hollywood. Í Undantekningunni er heimur Maríu svo fullkominn að hún verður fullkomlega ráðalaus þegar hann hrynur. Þess vegna fær hún bráðskemmtilega og frumlega líkamlega andstæðu í nábúakonunni í kjallaranum, dvergnum Perlu, sem er rödd skynseminnar í heimi sem er á tjá og tundri. Meðan María er óreiðusprengja tilfinninga og hvatalífs, þá er Perla fulltrúi kaldrar og analýtískrar skynsemi og hún á ýmsar gullvægustu setningar bókarinnar. Sem hálfgildings leigupenni fyrir leynilögreglusagnahöfund er Perla gangandi orðabók um morðaðferðir, krufningar, sakamálafléttur og annað af þeim toga. En hún er jafnframt fullgildur hjónabandsráðgjafi með doktorspróf og hún stundar þá ráðgjöf sína einkum í gegnum netið, þótt ekki verði séð að hún hafi mikla praktíska reynslu af samlífi kynjanna. Hún er einnig að skrifa handbók um hjúskaparráðgjöf, sem lengi ber þann skemmtilega vinnutitil Svanir skilja ekki. Perla er sætindahákur, geislandi af sjálfsöryggi, nokkuð uppáþrengjandi og ágeng, en vill sjálf ráða hvenær hún fær að vera í friði. Hún er litlu stærri en tveggja og hálfs árs tvíburarnir, um metri á hæð er nefnt einhvers staðar (hugsanlega í hálfkæringi), og hún mjakar sér upp á stóla og rennir sér niður af þeim. Að sumu leyti er Perla dularfull - oftar en einu sinni er gefið í skyn að hún kunni að vera höfundur þeirrar bókar sem lesandinn les. Við Maríu segir hún: „Ég sé ekki betur en að þú sért fagurfræðileg persóna." (173)

Yfirgefni eiginmaðurinn er sérfræðingur í óreiðukenningunni og það er einmitt skyndileg óreiðan í lífu Maríu, sem hún þarf að glíma við og reynir að koma böndum á. Hér gengur í gegnum söguna skondið stef - eiginmaðurinn heitir Flóki og ástmaður hans einnig og er líka sérfræðingur í óreiðukenningunni. En óreiðukenningin gengur út á undantekningar og María er undantekningin í lífi Flóka; fölskvalaust getur hann sagt við hana: „Þú ert eina konan í lífi mínu", því að þær verða aldrei aðrar eða fleiri.

Aðskilnaður og uppgjör þeirra hjóna einkennist af beiskju öðru fremur og þá eingöngu af hálfu Maríu, því að Flóki er sama skilningsríka og þolinmóða ljúfmennið gagnvart hvers konar áreitni hennar. Þetta er ekki stormasamt uppgjör heiftar, stóryrða og skammar, heldur hljóðlátt uppgjör sjálfsásökunar, þar sem María hringir allmörg beiskjufull símtöl í eiginmanninn til að leita skýringa eða fá hann heim. Hefnd hennar í hans garð verður heldur máttlaus og lítilsigld, eins og þegar hún rýkur út úr bænum um hávetur með smábörn þeirra tvö og ekur í ófærð í sumarbústað þeirra, en snýr svo heim til að komast að því að hann hefur ekki einu sinni vitað af fjarveru þeirra. Einu sinni eða tvisvar flýgur henni í hug að svipta sig lífi, en þeir þankar virðast ekki raunhæfir - bæði er að hún á fyrir tveimur börnum að sjá og svo virðist hún líka rekin svo áfram af forvitni að fá að vita hvað fór úrskeiðis að hún reynist ekki líkleg til örþrifaráða (í því samhengi dettur mér í hug að persóna í bók Ólafs Gunnarssonar, sem ég las um daginn, hefði sennilega brugðist við á mun dramatískari hátt).

Texti Auðar í Undantekningunni er oft á tíðum gullfallega ljóðrænn og myndlíkingar eftirminnilegar. Þegar María neyðist til að stöðva bíl sinn í hríðarkófi uppi á heiði af því að ekki sér út úr augum, þá finnst henni sem heimurinn allur hafi verið vafinn inn í hvítt einangrunarplast. En þegar höfundur endurtekur líkinguna síðar í bókinni, dregur úr styrk hennar.

Kímnin er sjaldan langt undan í Undantekningunni. Þannig mælir Perla einhvern tíma: „Kona sem kann að búa til tíramísú er ekki lengi ein." Fyndnari setningu af sama toga man ég varla eftir síðan í Mælingu heimsins eftir Daniel Kehlmann, þegar Werner sagði við Humboldt (minnir mig): „Ókvæntur maður getur aldrei orðið góður neptúnisti." Ég ætti máske að bæta við að mér þykir tíramísú ekki gott.

Nú háttar þannig til að ég kem að sagnaheimi Auðar Övu úr undarlegri átt. Ég er ókunnur þekktustu verkum hennar, skáldsögunni Afleggjaranum og leikritinu Svartur hundur prestsins, en las hins vegar fyrstu skáldsögu hennar, Upphækkaða jörð, þegar hún kom út, síðar einnig Rigningu í nóvember og loks hina gáskafullu ljóðabók Sálminn um glimmer. Þótti mér Auður Ava hafa markað sér afdráttarlausan stíl strax í upphafi og hann hefur þroskast. Efnislega einkennast bækur hennar oft af því að sögupersóna leggur land undir fót, rekin áfram af rótleysi, en ferðalagið felur oftar en ekki í sér andlega leit eða uppgjör. Stílfræðilega er alltaf ákveðin fjarlægð í verkum Auðar, gagnvart sögupersónum jafnt sem lesandanum. Birtist þetta t.d. í því að sögumaðurinn María í Undantekningunni nefnir börnin sín lengi vel ekki með nafni, heldur vísar til þeirra með orðunum dóttir mín og sonur minn. Og jafnvel eftir að nöfnin eru komin fram (Bergþóra og Björn, með gælunöfnin Begga og Bambi), þá heldur María oftar en ekki að nefna þau dóttur mína og son minn. Að flestu leyti eru þó portrettin, sem höfundur dregur upp af litlu tvíburunum, afar sannfærandi - af leikjum þeirra, málfari og ólíkri skaphöfn. Og María er engan veginn slæm móðir, þvert á móti; hún leikur við börnin, fer með þau á róluvöll og liggur með þeim í hengirúmi útivið að vetrarlagi. En hún er fjarræn, væntanlega út af óvæntu hvarfi eiginmannsins af heimilinu. Og eiginmaðurinn Flóki - hann heitir oftast maðurinn minn.

Þessi stílfræðilega fjarlægð birtist einnig í nafnleysi staða í Undantekningunni. Þannig býr María í íbúð á tveimur hæðum, í húsi sem hefur autt svæði handan við götuna og sjávarfjöru þar fjær. Nefnt er að ekki sé langt að aka að höfninni og slippnum; af þessum upplýsingum gæti lesandi púslað að um sé að ræða Ægissíðu eða svipaðan stað í Vesturbænum, þótt hvergi sé sagt berum orðum. Svipuðu máli gegnir um þegar María mælir sér mót við útlending í glæstum veitingasal hótels í miðbænum og snæðir með honum skötusel; nærtækt væri að giska á Hótel Borg, þótt hvergi sé það nefnt. Þá fá lesendur ekki nákvæmlega að vita hvar sumarbústaður þeirra hjóna er staðsettur, nema hvað hann er í tveggja til þriggja klst. akstursfjarlægð frá borginni - í erfiðri vetrarfærð - og að fara þarf í gegnum þrjú ónafngreind þorp til að komast þangað. Við fáum hvorki að vita hvað erlenda stórborgin heitir, sem María heimsækir, né í hvaða landi hún er. Þetta staðanafnleysi er stílbragð, sem veldur ákveðinni firrð milli lesanda og umhverfis; allir staðir eru á einhvern hátt ókunnir.

Þótt margt sé lofsvert við Undantekninguna, þá má einnig tiltaka ýmsa annmarka. Fyrsti þriðjungur bókarinnar er t.d. mun sterkari heldur en það sem á eftir kemur. Upp úr miðbikinu taka við töluverð ólíkindi, jafnvel svo að Perla segir að oft sé lífið lygilegri skáldskapnum - og eiga þá enn frekari ólíkindi eftir að gerast. Í ljós kemur að fleiri en Flóki hafa lifað tvöföldu lífi, en María er svo upptekin af eigin volæði fram eftir sögunni að sú afhjúpun reynist illa undirbyggð. María er einnig einkennilega vinkvennafá - fyrir utan Perlu hefur hún nánast engan til að ræða við um vandamál sín. Samt virðist hún einmitt fullkomin kona af því tagi að ætla mætti að hún ætti sæg vinkvenna. Þá virkar dálítið á mig sem deus ex machina sú lausn, sem losar Maríu undan fjárhagsáhyggjum til frambúðar. Reyndar bólar nánast ekkert á áhyggjum eða ágreiningi vegna fjármála, sem oft vill verða fylgifiskur skilnaðar. Loks eru það smávillurnar, eins og þegar Perla segir að Reykjavík sé á 66. gráðu norður. Einnig var sérkennilegt að lesa um Maríu koma við annan mann út af hóteli (Borg?) til að kveðjast; þá kyngir niður snjó. En allt í einu, eftir að hafa kveikt sér í vindli, fer hin persónan að benda til himins á stjörnur og stjörnumerki. Þá hugsaði ég: Nú hefur rofað til óvenjulega hratt. Svo stakk það ponsulítið í mitt hjarta að sjá nafn Velázquez skrifað Velazques.

Að öllu framansögðu er ástæða til að óska Auði Övu til hamingju með góða bók. Sérstaklega er fyrri hluti verksins frambærilegur, en aðeins þykir mér henni fatast flugið þegar á líður.

Listmálari á barmi taugaáfalls

Strax frá fyrstu síðu er ljóst að söguhetjan í nýjustu bók Ólafs Gunnarssonar, Málaranum, er á ystu nöf og litar það alla söguna. Söguhetja þessi er listmálarinn Davíð Þorvaldsson - nafn sem gæti verið sett saman úr föðurnafni Kristjáns Davíðssonar og skírnarnafni Þorvaldar Skúlasonar. En hinn uppdigtaði Davíð Þovaldsson nýtur ekki viðlíka virðingar í listaheiminum og hinir nafngreindu raunverulegu kollegar; þótt hann njóti veraldlegrar velgengni, eigi gullfallega konu, búi í einbýlishúsi með eigin vinnustofu og selji málverk í bílförmum, þá skortir einmitt þetta í líf hans - viðurkenningu á gildi listsköpunar hans. Hann málar snotrar og auðseljanlegar myndir, helst af Keili, en er ekki viðurkenndur af menntaelítu landsins. Þetta tekur hann afar nærri sér - reyndar óvenju nærri miðað við flest venjulegt fólk. Það útskýrist ef til vill að einhverju leyti af því að í baksviðinu leynist persónulegur harmleikur úr fortíðinni.

Ólafi Gunnarssyni tekst oft að draga upp frábærlega sannfærandi sviðsmynd fyrir persónur sínar að athafna sig í. Sagan gerist á árunum í kringum 1985, með Hafskipsmálið í bakgrunni, og höfundur teymir okkur inn í kunnuglegt umhverfi - inn á Kjarvalsstaði, niður í Hafnarhús og inn í Kjarvalshúsið vestur í bæ. Þarna liggur tvímælalaust styrkur Ólafs sem höfundar - að byggja upp sannfærandi umgjörð og andrúmsloft. Sjálfur hafði ég gleymt því hvernig var að heyra Sunnudagsmoggann detta inn um lúguna á laugardagseftirmiðdegi og fékk það rækilega rifjað upp. Á hinn bóginn er eitt og annað frá þessum árum, sem ekki kemur fyrir í sögunni, en á þessum árum var vídeóbyltingin nýhafin, fótanuddtækin úr Radíóbúðinni komin inn á hvert heimili og ljósabekkjaæði að byrja að renna á landann. Ekkert af þessu dúkkar upp.

Lýsingar höfundar á náttúru og veðurfari eru sérkapítuli, en þær getur hann dregið upp ljóslifandi í örfáum pensildráttum. Einhver kann að finna að því að í sögunni geysa fulloft stormar og slagviðri ellegar fannfergi og ófærð. Að sama skapi má réttlæta það að veðrið finnur sér samastað í ólgandi og stundum þunglamalegu sálarlífi persóna.

Hér komum við að einu megineinkenni sögunnar: Sálarlíf og samræður sögupersóna einkennast af heldur ýktri dramatík, sem greinilega á að gera þær stærri-en-lífið-sjálft. Stundum tala persónur eins og þær séu meðvitaðar um að þær séu staddar í tilfinningaþrungnu leikriti eftir Ibsen eða Strindberg - eða jafnvel grískum harmleik. Þessi ofur-dramatík (sem mér fannst ganga ágætlega upp í sumum fyrri bókum Ólafs eins og Tröllakirkju) virkar ekki jafnvel á mig hér og þykir mér hún draga úr trúverðugleika. Reyndar stendur og fellur Málarinn nánast með því hvort lesandanum þyki Davíð Þorvaldsson sannfærandi sögupersóna. Fyrir mig virkaði hann ekki, ef til vill vegna þess að hann er svo einstaklega fráhrindandi og eigingjarn - hann er maður sem á nánast allt, en þráir meira (eða jafnvel eitthvað annað), þótt það geti orðið ýmsum að falli. Sjálfar persónur sögunnar minna Davíð oft á hversu sjálfhverfur hann er og get ég heils hugar tekið undir það. Frá upphafi til enda er hann á ystu nöf og í honum býr stöðug hvöt til eyðileggingar eða líkamsmeiðinga. Hann hugleiðir alloft að drepa hatursmenn sína og grípur um ýmis möguleg vopn sem hendi eru næst (hníf, hamar eða annað) við ólík tækifæri. Hann virðist vera mannhatari að upplagi - það er varla sú persóna í bókinni sem hann hugsar hlýlega til nema dóttirin.

Stíll Ólafs í Málaranum er sérstakur kapítuli út af fyrir sig, einkennilega kaldur og nánast laus við mynd- og líkingamál. Eina skiptið, þar sem myndmálið festist í minni mínu, var þegar bölsýni helltist yfir Davíð svo að hann virtist horfa ofan í bleksvarta olíutunnu eða olíutjörn. Sjálft persónugalleríið í sögunni er ekki ýkja stórt: Í grunninn er um að ræða tvær fjölskyldur, með þrjár til fjórar persónur í hvorri, en til viðbótar eru fáeinar aukapersónur, misskýrar, en ýmsar þó eftirminnilega dregnar. Öll sagan er sögð og séð frá sjónarhorni listmálarans og litast lýsing persóna kannski nokkuð af því. Athyglisvert er hvernig fjölskylda Arinbjarnar, eiganda John Rockwell hf., er yfirleitt mun sympatískari - en það stafar kannski af því að auðmenn hafa efni á að vera kumpánlegir við flest tækifæri, þótt þeir verði harðir í horn að taka ef tilefni er til. (Og, vel að merkja, nafn fyrirtækisins kann að vera vísun í þann fræga ameríska Norman Rockwell, sem, líkt og Davíð, naut ekki fullrar virðingar fyrir myndlist sinnar og þótti frekar vera illustratör.) Jafnvel virkar örlæti auðmannsins Arinbjarnar yfirgengilegt: Hann gefur Kjarvalsstöðum fáránlega dýrt málverk og sonum sínum einbýlishús eða jafnvel eitthvað verðmætara. Eins og oft hjá Ólafi (t.d. í Tröllakirkju og Blóðakri) er ekki langt í trúarstef í bókinni, t.d. um glataða soninn, sem snýr heim og fær alikálfinum slátrað. Reyndar er heimkomni sonurinn einnig snjall listmálari og málar í stíl, sem virðist einhvers konar sambland af Erró annars vegar og Komar og Melamid hins vegar.

Aðal Málarans er hins vegar atburðarásin, sem er oft með eindæmum hugvitssöm og tekur óvæntar vendingar, stundum jafnvel þannig að hún fer að endimörkum hins trúverðuga. Sagan er tvímælalaust það sem á ensku er kallað page-turner; lesandinn sogast inn í atburðarásina og bíður spenntur eftir að vita hvað gerist næst. Listmálarinn Davíð er sumpart fórnarlamb aðstæðna, en að sama skapi býr hann til og ber fulla ábyrgð á þróun framvindunnar, gegnsýrður af minnimáttarkennd og hefndarhug. Máske má segja að veiklyndir karlmenn sé eitt einkenni hinna stærri skáldsagna Ólafs Gunnarssonar; svipuðu máli gegndi t.d. um arkitektinn í Tröllakirkju.

Þegar öllu er á botninn hvolft má segja að Málarinn sé saga sem kemur oft bráðskemmtilega á óvart. En þar sem styrkurinn liggur mestmegnis í óvæntri fléttunni, tel ég að bókin þurfi varla annan lestur, öfugt við sumar fyrri öndvegisbækur höfundar, eins og Öxina og jörðina eða Tröllakirkju.