Poppskríbent opnar sig

Það eru ekki allir sem fá bæði John Cusack og Hugh Grant til að leika „sig". Sú er þó raunin með Nick Hornby, sem reit skáldsögurnar High Fidelity og About a Boy, en þær enduðu sem kvikmyndir, báðar reistar (mismikið) á reynslu höfundar. Þær bækur vísa ríkulega til popptónlistar, enda gerist sú fyrri beinlínis í hljómplötuverslun og Hornby var poppskríbent um árabil áður en hann gerðist atvinnurithöfundur, lengst af fyrir The New Yorker. Reyndar er Hornby, kominn nú á miðjan sextugsaldur, hvorki vitund líkur Cusack né Grant, enda eggsköllóttur, máske ekki ómyndarlegur, en með afskaplega þunna og veiklulega efri vör.

Nýlega rak á fjörur mínar 31 Songs eftir Hornby, bók sem hefur að geyma greinar um 31 popplag sem haft hafa djúpstæð áhrif á höfundinn. Þetta eru ekki endilega uppáhaldslögin hans, heldur ekki síður lög sem náðu til hans á tilteknum tímamótum, örlagaríkum augnablikum eða eru bara áhugaverð sem efniviður hugleiðinga um eðli popptónlistar. Hvert lag fær sína stuttu ritgerð, nema hvað stundum tekur Hornby fyrir 2 lög í kafla - þeir eru 26 talsins fyrir 31 lag - en bætt við fimm köflum fyrir 14 heila geisladiska.

Tónlistin er í öndvegi, en hún er órjúfanlega fléttuð lífinu, og smám saman fær lesandinn fyllri mynd af Hornby. Bókin var skrifuð þegar hann var 44 og 45 ára, þroskaður og máske dálítið forpokaður, á aldri þegar hann mat Late for the Sky með Jackson Browne frekar en pönkið, sem hann hlustaði á um tvítugt. En Hornby bendir á að hrifnæmi gagnvart tónlist er mest á yngri árum, þegar lífsreynslan er lítil, og það er ekki fyrr en á síðari árum að við getum horft yfir sviðið og séð heildarmyndina. Minnir þetta á spakmæli Schopenhauers: „Lífið er eins og útsaumur. Framan af ævi dáumst við að myndinni, en á seinni hluta ævinnar snúum við strammanum við og gaumgætum saumsporin."

En áfram með ævisögu Hornby, eins og hún afhjúpast smám saman í gegnum 31 Songs. Við fáum að vita að hann er fráskilinn; að hann á einhverfan son og að fæðing sveinbarnsins gekk nærri móðurinni; að höfundurinn grillar kjúkling úti í garði sínum í góðra vina hópi og ræðir um tónlist; að hann bjó hjá föður sínum í Bandaríkjunum á seinni táningsárum og að sú dvöl hafði mótandi áhrif á tónlistarsmekkinn; að hann vill frekar versla hjá litla plötusalanum á horninu en hjá stóru tónlistarsamsteypunni; og svo framvegis.

Í 31 Songs gætir bæði speki og kímni. Hornby fer í misdjúpar pælingar um eðli popptónlistar; hvers vegna popplög eru  jafnan um þriggja mínútna löng, hvers vegna eru þau byggð upp á forspili, versum, viðlagi og sólóum - já, heilmikið rými fer í vangaveltur um eðli sólóa og stundum varpar Hornby fram skemmtilegum spurningum: Hvaða merkingu hefur mandólínsóló til dæmis fyrir málstað eskimóa?

Hornby veltir, svo að dæmi sé tekið, fyrir sér hvers vegna ástin (í öllum sínum myndum, jákvæðum og neikvæðum), sé hentugt viðfangsefni popptónlistar, en gæludýr ekki. Oft getur maður varla verið annað en sammála; hið útsjúskaða Ben með Michael Jackson fjallar t.d. um gælurottu og var samið fyrir hryllingsmynd, þótt fæstum sé það kunnugt. Hins vegar er að mínum dómi Martha My Dear eftir MacCartney mjög frambærilegt og Shannon með Henry Gross - bæði um heimilishunda - beinlínis stórgott lag í eftirminnilegum flutningi. En öll þessi lög verða dálítið ankannanleg þegar maður veit að verið er að syngja um dýr, ekki fólk.

Við lesturinn rann upp fyrir mér hvað við Hornby ættum fjári margt sameiginlegt í tónlistarsmekk á fyrri árum. Við erum nákvæmlega jafngamlir, hlustuðum báðir bergnumdir á Thunder Road Springsteens árið 1975 og tökum Springsteen fram yfir Dylan. Báðir erum við hrifnir af fyrstu plötum Rod Stewart, einkum „Every Picture Tells a Story" og „Never a Dull Moment". Eins og Hornby hef ég takmarkaðan áhuga á djassi, en ólíkt mér hefur hann takmarkaðan áhuga á klassískri tónlist. Með tilkomu pönksins hafa leiðir okkar líklega endanlega skilið í tónlistaráhuga: Hann fór í pönkið, en ég hlustaði á Jackson Browne á seinni hluta 8. áratugarins (sem hann uppgötvaði ekki fyrr en síðar).

Ég lagði mig eftir því að þefa uppi öll lögin á lista Hornby, sem ég þekkti ekki, og í heildina er þetta skrambi góð tónlist, þótt vissulega megi deila um smekk. Helst vekur athygli hversu oft einn maður gutla með gítarinn sinn - Hornby virðist hafa sterkar indí-taugar. En svo kemur hann á óvart og velur Ian Dury eða hina framsæknu Avalanches (sem ég hafði aldrei heyrt fyrr og hyggst ekki leggja mig eftir). Þarna er furðu hátt hlutfall af létt-poppi, oft áheyrilegu, en Hornby forðast átakarokk, máske af því að hann er orðinn miðaldra. Led Zeppelin á þarna eitt lag (Heartbreaker) og Santana líka (hið flauelsmjúka Samba Pa Ti), en bæði lögin eru frá því um 1970 og fáar aðrar rokksveitir fá lög sín inn, Röyksopp jú, sem ég er lítt hrifinn af. Miðað við þá aðdáun, upplifun og uppljómun, sem Hornby lýsir frá pönk-tímanum, þá er merkilegt að varla er að finna eiginlegt pönklag á listanum - jú, máske hið magnaða en óþolandi Frankie Teardrop með Suicide (magnaður texti, óþolandi tónlistarflutningur), og svo er Pissing in the River með Patti Smith þarna, en það er í sjálfu sér ekkert pönk, heldur frekar melódískt með blús-ívafi. Við fáum ekkert með Sex Pistols, Jam, Clash eða Television (og mér er sosum sama, því að ég er einn þeirra sem álít að pönkið hafi ekki skilað mikilli varanlegri tónlist - en þó einhverri, eins og allar tónlistarstefnur gera). En tónlistin, sem Hornby velur, spannar um 40 ár, með merkilega miklu frá upphafi tímabilsins - ekki alltaf endilega það besta, heldur líka það sem hafði áhrif á líf hans eða vakti til umhugsunar. Þannig verður t.d. reggí-útgáfa Gregory Abbott af gamla góða Puff the Magic Dragon eingöngu fyrir valinu vegna þess að þessi tónlist nær eyrum einhverfs sonar Hornby, ekki af því að þetta sé tímamótamarkandi tónverk. Af lögum Bítlanna velur hann Rain, ekki af því að það sé besta lagið, heldur af því að það er endingargott og ferskt. Ekkert með Rolling Stones eða Kinks - enda er hann ekki endilega að fjalla um það merkasta eða besta. Svo verður að hafa í huga að bókin er gefin út árið 2003 og mikið vatn hefur runnið til sjávar síðan. Ég er ekki viss um að ég nenni að fara að hlusta á Nelly Furtado, þótt Nick Hornby hafi gert það fyrir 10 árum.

Stíll bókarinnar er æði brokkgengur. Höfundur á til að tala dálítið niður til lesandans og stundum er hann endurtekningarsamur, jafnvel leiðigjarn, en oftast er hann samkvæmur sjálfum sér og stundum bregður hann á leik með hnyttnum brandara og kímni. (Í umfjöllun um lag Aimee Mann, You´ve Had It, þar sem hann telur að mótsögn í himneskri laglínu ofinni um bölsýnan texta hafi gert honum kleift að skilja hvernig Jesú Kristi leið á vondum degi.) Það sem upp úr stendur er þó einlægni frásagnarinnar. Tónlistin er í fyrirrúmi og við fáum um leið innsýn í daglegt líf og ævi miðaldra Lundúnabúa, sem notið hefur mikillar velgengni, en þrátt fyrir það orðið fyrir ýmsu því mótlæti - og leitar í tónlistina til að takast á við vandamál sín. Og þegar á heildina er litið er lesandinn kynntur fyrir áhugaverðri tónlist. Ég mun t.d. eftir þessarar bókar leggja mig meira eftir Teenage Fanclub, The Bible, Mark Mulcahy, Aimee Mann, Ben Folds Five og Steve Earle. Eftir að hafa lesið þessa bók langar mig helst til að grafa upp listann, sem ég bjó til um 100 uppáhaldsplöturnar mínar hér um árið, og greina þær, hverja og eina, lag fyrir lag.

Merkasta skáld Íslandssögunnar fundið?

Fram undir síðustu aldamót voru höfundar helstu Íslendingasagna óþekktir. Þá styrktust kenningar um að Snorri Sturluson hefði skrifað Eglu og byggt þar á óbeinum líkindum, þ.e. textasamanburði Eglu við kunn rit Snorra og þekkingu höfundar Eglu á staðfræði Borgarfjarðar, fremur en órækum sönnunum. Fræðaheimurinn tók hugmyndinni misjafnlega - sumir efuðust, varkárir töldu slíkt mögulegt, þeir djarfari álitu það líklegt, jafnvel næsta víst, en enginn held ég að hafi beinlínis haldið því fram að óyggjandi væri. Hins vegar má segja að Alþingi hafi lagt blessun sína yfir og viðurkennt Snorra sem höfund snilldarverksins með því að styrkja útgáfu á verkum hans, sem innihélt Eglu.

Í kjölfarið virðist sem allar gáttir hafi brostið. Í 700 ár vissi þjóðin ekki hverjir væru höfundar Njálu, Eglu, Grettlu, Laxdælu og Eyrbyggju, en nú hafa verkin öll verið feðruð og það gerir Einar Kárason í nýjustu bók sinni, Skáldi. Lætur hann sig jafnframt ekki muna um að greina frá nokkrum áður óþekktum höfundum nokkurra smærri Íslendingasagna.

Skáld, þriðji hluti þríleiks Einars um Sturlungaöldina, hefur í sögumiðju Sturlu Þórðarson, þátttakanda og skrásetjara ýmissa stærstu atburða þeirra viðsjárverðu tíma. Rammi sögunnar er að mestu veturinn 1276, þegar Sturla á sjötugsaldri lendir skipreka í Færeyjum - og lætur sig ekki muna um að skrifa Færeyinga sögu, fyrst hann er þarna staddur á annað borð (en þiggur vitaskuld heimildir frá þarlendum). Öðru hvoru er horfið aftur í tíma, til þeirra vofveiflegu atburða, sem einkenndu ævitíð skáldsins, og segja þá ýmsir söguna: Klængur Bjarnarson, Hrafn Oddsson, Þorvarður Þórarinsson, eiginkonan Helga, dóttirin Ingibjörg og fleiri. Í sumum köflum er sögumaður alvitur og nefnir jafnvel atburði úr okkar samtíma, þótt fremur lítið fari reyndar fyrir slíku. Atburðasaga aldarinnar er fyrirferðarmikil, einkum framan af: Apavatnsför, Örlygsstaðabardagi, víg Snorra, Flugumýrarbrenna. Við þessa atburði eða eftirmál þeirra kemur Sturla Þórðarson við sögu, mismikið þó, jafnvel svo að lengi framan af er hann nánast sem aukapersóna í eigin sögu. Máske er það viðeigandi, því að þannig er málum einmitt háttað í hans eigin fræga stórvirki, Íslendinga sögu Sturlungu; þar er hann jafnan til hlés, en þó sínálægur. Þegar dregur nær sögulokum Skálds kemst Sturla loks í konungsgarð og síðan aftur heim til Íslands, eftir að hafa þegið margvíslegan sóma og slett í fáeinar bækur.

Einari tekst á köflum býsna vel að skapa anda 13. aldar með málfari og lýsingum. Einkum á það við í Færeyjaköflunum, sem sumir hverjir eru ljóslifandi. Kaflinn um upplestur skáldsins úr Heimskringlu í kirkjunni í Kirkjubæ þótti mér svo launfyndinn að ég las hann í tvígang - en velti um leið fyrir mér hvernig heimamenn þar hefðu farið að því að hvítta kirkjubygginguna. Sumir aðrir kaflar eru máske risminni eða síður bitastæðir, en sagan líður þó mjúklega út í lokin. Veikleiki Skálds sem sögulegrar skáldsögu liggur að mínu mati helst í því að lengi vel vill sagan um of minna á endursögn Sturlungu og sú endursögn er ríflega miðlungi góð, stundum flöt, en einnig oft hugvitssöm. Máske er endursögn nauðsynleg lesanda sem lítt þekkir til sögu tímabilsins, en sá, sem kannast við 13. öldina að einhverju marki - eða hefur einfaldlega lesið tvær fyrri sögur Einars úr þríleiknum - fær fulllítið fyrir sinn snúð. Stundum eru atburðirnir notaðir til að varpa ljósi á lunderni höfðingja tímabilsins. Apavatnsför virðist einkum sýna hve Sturla Sighvatsson er tvístígandi í athöfnum sínum; á hann að taka Gissur höndum eða ekki, á að drepa hann eða ekki? Ég verð að játa að hér skildi ég ekki hvers vegna Einar víkur frá liðsfjölda þeim sem kemur fyrir í Sturlungu; þar segir að Sturla hafi verið með á fjórða hundrað manna, en Gissur með um fjóra tigu; í Skáldi eru menn Gissurar eingöngu ellefu talsins og Sturla kemur með um hundrað manna lið.

Fleiri höfðingjum er lýst í Skáldi. Órækja Snorrason er drykkfelldur (og nokkuð tönnlast á því), en einnig glaðvær og kátur. Þegar skýin hrannast upp hjá Snorra 1240 - Skúli jarl nýdrepinn, Hallveig Ormsdóttir nýlátinn - vill Órækja gleðja föður sinn og lætur búa til heitan pott vestur á Reykhólum. Býður hann föður sínum og fleirum ættmennum til „vígslu" pottsins og veldur sú orðanotkun misskilningi; Tumi Sighvatsson yngri giskar á að nota skuli pottinn til kirkjulegra athafna. Stundum er sagt að sögulegar skáldsögur eigi að vísa til nútímans eða hafa merkingu fyrir þá samtímamenn, sem verkið lesa. Býsna langt finnst mér þó seilst, þegar Snorri tekur gleði sína, eins og hver annar sumarbústaðarbúi nútímans, eftir pottferð með syni sínum að Reykhólum og næturlanga drykkju, uns að lokum í morgungrámanum þeir feðgar standa  með handlegg hvor um öxl annars, og kasta af sér vatni í pottinn. (Annars er „morgungrámi" eitt það orð sem oftast kemur fyrir í Skáldi.) En þótt Órækja kvikni ekki alveg til lífsins, þá má segja það Einari til hróss að hann skerpir á ýmsum minni háttar persónum og dregur skýrar fram þeirra þátt en gert er í Sturlungu. Á þetta við um Klæng Bjarnarson í Skáldi - og jafnvel enn frekar Dufgussyni í Óvinafagnaði. Varla hefur nokkur höfundur nýtt sér meira Sturlungu en Einar Kárason (og er þó vert að minnast hinnar ágætu Morgunþulu í stráum sem Thor Vilhjálmsson skrifaði um Sturlu Sighvatsson). Einar gjörþekkir sýnilega verkið og vísar til þess fram og aftur, ásamt því að vísa til ýmissa Íslendingasagna af býsna haldgóðri yfirsýn.

Merkast í Skáldi eru þó sennilega nýstárlegar aðferðir höfundar við að feðra frægustu bókmenntaverk Íslandssögunnar. Sturla Þórðarson er sagður hafa skrifað Njálu, Grettlu og Eyrbyggju (auk fleiri nafngreindra rita), en varð aðeins of seinn til að skrifa Laxdælu; þar varð bróðir hans, Ólafur hvítaskáld, fyrri til. Og gengið út frá því sem gefnum hlut að föðurbróðir þeirra bræðra, Snorri Sturluson, hafi skrifað Eglu. Þess utan vitum við nú fyrir víst hverjir skrifuðu Heiðarvíga sögu, Fóstbræðra sögu og Færeyinga sögu, svo dæmi séu tekin. Þetta eru djarfar kenningar, en allar kenningar eru þess virði að taka til athugunar og vonandi fer ekki fyrir Einari eins og nafna hans Pálssyni að vera þaggaður út af borðinu. Ef hugmyndir Einars Kárasonar ganga upp, þá er fundinn merkasti rithöfundur Íslandssögunnar, hvorki meira né minna. Og sá maður er Sturla Þórðarson - sem sjaldan hefur verið leiddur inn á svið bókmenntasögunnar á þann hátt. Ég hef fylgst með Einari verja hugmyndir sínar um Sturlu sem höfund Njálu af fimi og mælsku í ræðu og riti, og þótt þar margt sniðugt og jafnvel snjallt - en ekki látið sannfærast. Máske stafar það af því að ég er efasemdamaður í eðli mínu. En meginrök Einars virðast vera líkindi atburða úr Íslendinga sögu (þ.e. Sturlungu-hluta) Sturlu Þórðarsonar og Njálu. Viss líkindi eru með Flugumýrarbrennu og Njálsbrennu, einnig með atgjörvi og örlögum Odds Þórarinssonar og Gunnars á Hlíðarenda - þess vegna hljóti sami höfundur að búa að baki. En það þekkist á öllum öldum að eitt bókmenntaverk reisi á öðru. Þótt líkindi séu með skáldsögunum Sjálfstæðu fólki og Höfundi Íslands, vitum við að ekki skrifaði sami rithöfundur báðar. Þannig kynni ókunnur höfundur seint á 13. öld að hafa þekkt lýsingu Sturlu á Flugumýrarbrennu og haft hana til hliðsjónar við ritun Njálu - eða þá að báðir hefðu byggt þriðja minni, jafnvel af munnlegum toga, sem báðir þekktu.

 En til að víkja aftur að Skáldi, þá má hrósa Einari fyrir að draga upp sannfærandi mynd af skriftarmenningu 13. aldar - skriffærum, heimildaöflun og öðru - sótgleri, vaxtöflum, tálguðum fjaðurstöfum. Hugleiðingar um eðli skáldskapar eru fyrirferðarmiklar í sögunni og oft með ágætum og jafnvel djúpar. En stundum þótti mér yfirdrifin sú tiltrú sem birtist á mætti snilligáfunnar, sem menn virðast almennt með stjörnublik í augum eigna Sturlu Þórðarsyni - allir nema máske Þorvarður Þórarinsson. Skefjalaus aðdáun Þórðar Narfasonar sýnist mér til dæmis orðin hrein háðung. Sömuleiðis þykir mér ekki alltaf takast fyllilega vel upp með ýmsar smærri persónur sem látnar eru tala. Raddir Orms Bjarnarsonar, Hallfríðar garðafylju og Ingiborgar drottningar hljóma einsleitar, fá ekki nógu mikið rúm (eða nógu langan texta) til að persónan skíni í gegn og virðast eingöngu ætlaðar til ytri lýsingar á höfðingjum eins og Sturlu eða Gissuri.  

Sem fyrr segir tekst Einari oft býsna vel með málfari að leiða lesandann inn í heim þrettándu aldar. Þess vegna stingur dálítið í augu, þegar fyrir koma sagnir á borð við skaffa og redda. Býsna kröftugt orðfæri þótti mér á bls. 216, alveg fram að síðasta orði, þar sem segir að „...Norðmenn hafi tekið sæbarinn ... hreggnasa upp á sinn eik [svo]."

Að öllu framansögðu þótti mér Skáld dándi dægileg lesning, á köflum dulítið rislítil, en einnig stútfull af umhugsunarverðu efni, slungnum hugdettum og væntanlega umdeildum kenningum. Máske mun tíminn leiða í ljós hið sanna og afhjúpa hvort um sé að ræða snjöllustu ellegar óviturlegustu kenningar sem fram hafa komið um höfunda Íslendingasagna. En vitaskuld getur Einar alltaf skýlt sér við fræðilegum skömmum bak við hinstu rökin: Þetta er bara skáldsaga ...