Um forsetakosningar og fótbolta

Ég vil benda á einkar athyglisverða grein Finns Torfa Stefánssonar lögfræðings, "Enn um vald forseta", sem birtist í Fréttablaðinu í dag á bls. 15. Hér er hann að fjalla um nánast það sama og ég gerði í næstsíðustu bloggfærslu minni, um það hvernig fólk er farið að túlka stjórnarskrána í ýmsar áttir, án þess að fyrir því séu stjórnskipunarlegar forsendur eða lagaleg rök. Komandi forsetakosningar eru ekki eins og fótboltaleikur á milli tveggja liða, þar sem úrslit fást. Þær gætu snúist um það hvort reglum leiksins verði breytt, á róttækan hátt og án eðlilegrar umfjöllunar lögfróðra manna.

Kvöldstund með Costello

Ég keypti plötu með Elvis Costello áður en ég hafði heyrt í honum.

 

Nú eru næstum slétt 35 ár síðan. Ég var að þvælast á Interrail-ferðalagi um Evrópu árið 1977 og hafði ákveðið að birgja mig upp af hljómplötum í ferðinni, en stuttu áður en ég lagði af stað hafði ég skoðað helstu bresku poppblöð þess tíma, eins og Melody Maker og New Musical Express, og út frá skrifum þeirra um hvað væri talið merkilegt í pípunum, skráði ég lista bakvið eyrað. Mig minnir að það hafi verið í Como á N-Ítalíu að ég álpaðist inn í plötubúðina á sjóðheitum ágústmánuði og keypti My Aim Is True, óheyrða. Fyrir einkennilega tilviljun lést „hinn" Elvis, þ.e. Presley, nánast um sama leyti - gott ef það var ekki bara í sömu vikunni. En tilviljunin var mikil, einkum vegna þess að á plötuumslag hins nýja Elvis, þ.e. Costello, var skrifað í reiti „Elvis Is King".

 

Alla vega sneri ég heim úr reisunni með um 20 misáhugaverðar plötur, þ.á.m. Marquee Moon með Television og einar þrjár plötur með Jonathan Richman and the Modern Lovers, til að nefna fleira eftirminnilegt. Fljótt fór ein plata að skera sig úr hópnum og hlustaði ég langmest á hana. Það var My Aim Is True. Platan var mjög jafngóð, vart veikur blettur á henni. Að vísu hafði hún þann ókost að hún sótti í sumum lagasmíðum dálítið aftur til 6. áratugarins, sem mér var ekki að skapi. En á móti kom að önnur lög voru frumleg og melódísk, söngurinn fullur af aggressívri tilvistarangist, textarnir hnyttnir og beittir. Fyrir mér stóð alltaf upp úr lagið „Less Than Zero", um „Mr. Oswald with the swastika tattoo", lag sem olli miklu fjaðrafoki í Bandaríkjunum fáum árum síðar, þar sem þarlendir töldu það fjalla um Lee Harvey Oswald, þótt Costello hefði haft í huga Oswald Mosely, leiðtoga breskra nasista á millistríðsárum. Lagið átti eftir að verða enn alræmdara þegar bandaríski rithöfundurinn Bret Ellis Easton, rétt rúmlega tvítugur, notaði titil þess á fyrstu skáldsögu sína, sem lýsir fánýti og einskishyggju ríkra unglinga í Hollywood. Önnur framúrskarandi lög á My Aim Is True eru „Welcome to the Working Week", „Alison", „(The Angels Wanna Wear My) Red Shoes" og „No Dancing". Fáar plötur eru jafngóðar í gegn. Nú ætti ég ef til vill að nefna að „Watching the Detectives", fyrsti smellur Costello, var ekki á þessari fyrstu útgáfu My Aim Is True, heldur var lagið gefið út á smáskífu eftir útgáfuna, en þegar lagið og breiðskífa urðu vinsæl var farið að þrykkja það sem síðasta lag á breiðskífuna. Ég hef aldrei athugað það, en kannski er vinyl-platan mín (þetta var töluvert fyrir daga geisladiska) rarítet fyrir vikið. Hún kemur jú örugglega úr fyrstu pressun.

 

Fullur vonar keypti ég næstu plötu, This Year´s Model, um leið og hún kom út - og varð fyrir vonbrigðum, þótt hún skilaði Costello öðrum smelli („I Don´t Want to Go to Chelsea"). Flest lögin voru um 2 mínútur að lengd, hröð, með miklum orgelleik (frá Steve Nieve, sem var áberandi í nýstofnaðri stuðningshljómsveit Costello, The Attractions) og hið eina, sem mér þótti hlustandi á, var hið rólega „Little Triggers". Plötunni fylgdi einnig smáskífan „Stranger In The House", fyrsta daður Costello við sveitasælutónlistina - gott ef George Jones sjálfur söng það ekki með honum. Ég var svo lítt hrifinn að ég held ég hafi gefið einhverjum plötuna og smáskífuna saman.

 

Þarna, árið 1978, hafði ég eiginlega sagt skilið við Costello. Þess vegna keypti ég ekki Armed Forces þegar hún kom út, þrátt fyrir að hún innihéldi ofursmellinn „Oliver´s Army". Í einhverri rælni keypti ég Get Happy (með einu góðu lagi, „New Amsterdam"). Næstu fjórar plötur, Punch the Clock, Trust, Almost Blue og Imperial Bedrooms lét ég að mestu fram hjá mér fara - heyrði stundum bara smáskífurnar af þeim, eins og „Everyday I Write the Book" og „Good Year For the Roses". (Þessar plötur keypti ég inn í safnið seinna, en upphaflegt mat mitt á þeim breyttist lítið.) Ég fjárfesti þó einhverra hluta vegna á þessum árum í Goodbye Cruel World, þokkalegri plötu með einu góðu lagi, „Peace in Our Times".

 

Svo kom King of America. Vá! Aftur komin plata með Costello sem var góð í gegn, með sæg af meistarastykkjum: „Little Palaces" (mögulega besta lag Costello), „Brilliant Mistake", „American Without Tears", „Indoor Fireworks" og allt hitt. Meira að segja heilmikið kántrí, sem hægt var að kyngja („Glitter Gulch", „Lovable"). Þá fór ég aftur að reyna að fylgjast með honum. En næstu plötur ollu aftur vonbrigðum. Blood and Chocolate var hrein hörmung, Mighty Like a Rose mestmegnis líka, en þó með einu snilldarlagi („All Grown Up", mögulega einnig besta lag Costello) og hin mistæka plata Spike (með hinu gullfallega „Tramp the Dirt Down", einnig „Let Him Dangle" og nýjum ofursmelli, „Veronica", sem Costello samdi með Paul MacCartney). En ég tók Costello karlinn ekki aftur í sátt að nýju fyrr en með The Juliet Letters, sem hann vann með Brodsky-kvartettinum, alfarið undirleikið af kammersveitinni. Mikið meistaraverk, þar sem besta lagið, „Jacksons, Monk and Rowe" er ekki eftir Costello sjálfan, þótt það sé snilldarlega sungið af honum. En strax í kjölfarið kom lægð í ferilinn. Ég held að mér finnist ekki eitt einasta lag gott á Brutal Youth eða All This Useless Beauty og um Kojak Variety hafði ég slíkar efasemdir að ég eignaðist hana aldrei. En svo um og upp úr aldamótum fór að koma sérkennilegt ris á ferilinn að nýju, með tónsmíðinni Il Sogno (undir auðheyrðum áhrifum frá Holst og Gershwin), kúnstugri samstarfsplötu við Sophie Marie von Otter, djassplötunni North, þjóðlagarokkplötunni Delivery Man og big-band tónleikaplötunni My Flame Burns Blue. Og fleira og fleira; maðurinn er jafn afkastamikill og verksmiðja.

 

Það er varla hægt að tala um Costello án þess að nefna snillina í textasmíðinni. Hann hefur samið mörg hundruð lög og virðist ætíð jafnfrjór við textagerðina. Hæfileikar hans á þessu sviði sáust strax á fyrstu plötunni: „I said: „I´m so happy I could die"./ She said: „Drop dead" and left with another guy". Myndmálið er oft óvænt, „...like a chainsaw running through a dictionary" (úr „Our Little Angel") eða þá: „She said that she was working for the ABC-news. / It was as much of the alphabet that she knew how to use" (úr „Brilliant Mistake"). Eða bara þegar hann syngur um byggingu: „Five miles out of London on the Western Avenue, /  Must have been a wonder when it was brand new. / Talking ´bout the splendour of the Hoover factory. / I know that you would love it if you´d seen it too" (úr, að sjálfsögðu, „Hoover Factory"). Costello getur líka verið stórfenglegur sögumaður, eins og þegar hann rekur sögu konu, sem giftist/flutti til Bandaríkjanna („GI-bride") í seinni heimsstyrjöld í laginu „American Without Tears". Dæmi um sífrjóa og kraftmikla textasmíði hans eru á hverri einustu plötu; Costello er allt annað en klisjusmiður.

 

Ég held að ég hafi fylgst nokkuð vel með ferli Costello; ég á einnig einhvers staðar og hef lesið ævisögu hans, og hef fylgst með samstarfi hans við ýmsa þekkta listamenn eins og Burt Bacharach og Bill Frissell. Niðurstaða mín er sú að Costello er óhemju mistækur listamaður, en samt ótrúlega frjór og alltaf reiðubúinn til að leita inn á nýjar lendur í tónlistinni. Og þegar honum tekst vel upp, þá tekst engum betur. Ég gat því ekki látið hjá líða að sækja tónleika hans í Eldborgarsal Hörpunnar í kvöld - og kaupa mér sæti á besta stað. Og þótt hann hafi verið dálítið mistækur (sérstaklega hóf hann tónleikana með ærandi hávaða), þá held ég að mér sé óhætt að segja að fáir hafi farið sviknir þaðan í kvöld. Þótt ekki væri nema bara fyrir þessa einstaklega tilfiningaríku, blæbrigðaríku og karakterísku rödd, sem er unun á að hlýða, þá voru oft uppátækin líka bráðskemmtileg. Mér taldist til að hann hefði leikið á eina átta gítara (auk þess að leika tvö lög á píanó og eitt á ukulele) og fyrir framan sig hafði hann allsvakalega fótstigna græju með upptökutæki, pedulum, wah-wah, reverb-effektum og hvaðeina, sem hann átti til að ofnota í háværustu lögunum. En allt í allt samt sem áður einstaklega eftirminnileg kvöldstund. Costello fór blíðum höndum um áhorfendur - sem klöppuðu af hæversku, enda var þetta listahátíð, ekki rokkkonsert - og lék flest sín frægustu lög. Meðal þeirra má nefna, nokkurn veginn í réttri röð held ég, „Red Shoes", „Brilliant Mistake", „It´s Been a Good Year for the Roses", „Everyday I Write The Book", „Watching the Detectives", „Shipbuilding" (við eigin píanóundirleik), „Veronica", „Oliver´s Army", „She", „I Want You" og svo gamla Brinsley Schwarz-slagarann, sem Nick Lowe samdi og Costello fékk smásmell út á, „(What´s So Funny ´Bout) Peace, Love and Understanding". Sjálfur hefði ég viljað heyra ýmis persónuleg uppáhaldslög með kappanum („Less than Zero", „Hoover Factory", „New Amsterdam", „Little Palaces", „All Grown Up", „Tramp the Dirt Down"), en ekki verður á allt kosið og Costello kynnti mig og aðra fyrir heilmiklu nýju efni sínu, auk þess að taka fáeina standarda. Allt í allt: Framúrskarandi kvöldstund með Elvis Costello, hverrar krónu virði.

Um ábyrgð kjósenda í komandi kosningum

Að undanförnu hef ég fylgst með tveimur umræðuþáttum frambjóðenda til embættis forseta Íslands í komandi kosningum og orðið hugsi yfir þeim frambjóðendum, sem tala um að auka völd embættisins eða virkja tilteknar greinar stjórnarskrár íslenska lýðveldisins.

 

Í 11. grein stjórnarskrárinnar segir svo: „Forseti er ábyrgðarlaus á stjórnarathöfnum." Allt frá árdögum lýðveldisins er stjórnskipunarhefð fyrir því að líta svo á að forseti beri ekki ábyrgð vegna þess að hann hafi framselt framkvæmdarvald sitt til annarra stjórnvalda. Er 11. gr. stjskr. þá gjarna spyrt saman við 13. greinina („Forsetinn lætur ráðherra framkvæma vald sitt") og 14. greinina („Ráðherrar bera ábyrgð á stjórnarathöfnum öllum"). Almennt munu lögspekingar sammála um að II. kafli stjórnarskrárinnar (greinar 3.-30.), sem fjallar um forsetann (og virðist kveða á um allveruleg völd hans, en taka þau síðan aftur frá honum með 11., 13. og 14. greinum), feli það í sér að eiginlegt framkvæmdarvald liggi ekki hjá forseta, heldur hjá lýðræðislega kjörnum þingmeirihluta, sem myndi ríkisstjórn.

 

Eitt atriði, sem rennir ótvírætt stoðum undir þessa túlkun, er að forsetinn þarf ekki skv. núverandi stjórnskipun að vera kosinn með meirihluta atkvæða þjóðarinnar. Reyndar hefur það gerst a.m.k. tvisvar að forsetar hafa verið kosnir með u.þ.b. 30-40% atkvæða, þar sem nokkrir einstaklingar hafa verið í framboði, og á þetta t.d. við um fyrstu kosningu sitjandi forseta. Meginatriðið hér er þó að ekki hefur verið talið skipta máli hvort forseti hafi meirihluta þjóðarinar á bak við sig, þar sem embættið hefur verið talið valdalítið allt fram á allra síðustu ár. Ef vilji þjóðarinnar væri fyrir því að auka völd forsetans, þá væri eðlilegt að breyta fyrst fyrirkomulagi forsetakosninga (t.d. með forkosningum, þar sem á endanum væri kosið um tvo atkvæðamestu frambjóðendur), svo að hreinn meirihlutavilji þjóðarinar lægi að baki þeim, sem gegndi embættinu.

 

Menn hafa talað um að forsetaembættið hafi stimplað sig inn sem valdaembætti allt frá árinu 2004, þegar forseti synjaði umdeildum fjölmiðlalögum undirskriftar og skaut málinu þar með til þjóðaratkvæðis. Á þjóðaratkvæðagreiðsluna reyndi þó ekki í þann tíð, vegna þess að þáverandi Alþingi dró lagasetninguna til baka áður en til hennar kæmi. Má nefna í því samhengi að sumir lögspekingar töldu þá aðgerð (þ.e. að draga lagasetninguna til baka) brjóta í bág við 26. gr. stjskr., sem kveður á um að synji forseti lögum staðfestingar, þá skuli atkvæðagreiðsla um lögin ganga til þjóðarinnar, en þetta seinna ákvæði 26. greinarinnar var ekki uppfyllt. (Man enginn lengur eftir hópi fólks, sem krafðist þess að greinin yrði að fullnustu leidd til lykta 2004 og hrópaði: „Við viljum kjósa!"?) Einnig má nefna að fram kom árið 2004 a.m.k. einn löglærður maður, sem leyfði sér að vefengja að málskotsréttur forseta væri gildur, því að eðli málsins samkvæmt hlyti valdaafsal forseta skv. 11. greininni að ná til þessa ákvæðis sem annarra. Almennt má þó segja að flestir lögspekingar, sem um málið fjölluðu árið 2004, voru nokkuð sammála um að 26. greinin væri nánast eina virka greinin sem fæli forseta nokkur völd (hin væri helst 16. greinin, sem felur í sér afskipti forseta að stjórnarmyndun við tilteknar aðstæður, helst eftir kosningar og þá í samræmi við ákveðnar hefðir, sem mótast hafa í þeim efnum). Engum lögspekingi flaug t.d. í hug árið 2004 að 24. greinin um þingrof fæli í sér einhvers konar sjálfstæðan þingrofsrétt forseta, eins og sumir forsetaframbjóðendur hafa gefið í skyn að undanförnu.

 

Það var því ekki fyrr en á núverandi kjörtímabili að 26. greinin var virkjuð að fullu, með synjun forseta á staðfestingu laga um Icesave í tvígang, ásamt meðfylgjandi þjóðaratkvæðagreiðslu. Það er semsagt stutt síðan 26. greinin tók að fullu gildi (þótt flestir lögspekingar hafi talið hana eiga við 2004 með ofangreindum undantekningum). En í kjölfarið, eftir þjóðaratkvæðagreiðslurnar um Icesave, virðast allar flóðgáttir hafi brostið. Án allrar lýðræðislegrar umræðu og eðlilegs aðdraganda tala sumir frambjóðendur eða fylgismenn þeirra á þeim nótum um stjórnarskrána að hún feli í sér óhemju mikil völd til handa embættinu. Lítt fer fyrir umræðum lögspekinga í málinu; einhverra hluta vegna halda þeir sig nú víðs fjarri, ólíkt því sem var í umræðunni árið 2004. Er því hér með kallað eftir lögskýringum frá sérfróðu fólki um þessi efni, t.d. prófessorum í stjórnskipunarrétti, til að varpa ljósi á málið. Að mínu mati hefur sjaldan borið til brýnni ástæður en nú.

 

Sumir fréttaskýrendur, álitsráðgjafar og pistlahöfundar virðast telja komandi kosningar eiga að snúast um hvaða forsetaframbjóðandi yfirtrompi þann næsta og vilji sem mest auka völd sín. Er það gjarna gert undir orðalaginu „að forseti skerpi sýn á embættið". Þessar hugmyndir um „hanaslag" eru svo óábyrgar sem hugsast getur. Í mínum huga er hið gagnkvæma næst sanni: Sá frambjóðandi er verðugastur, sem heldur sig við hefðir og reglur stjórnarskrár og viðurkennir að forsetaembættið er í reynd valdalítið. Ef ætlunin væri að hafa það valdamikið og fela forseta virka þátttöku í stjórnskipuninni, þá er fráleitt það sem segir í 11. gr. stjskr., að forseti skuli vera ábyrgðarlaus á stjórnarathöfnum. Sá frambjóðandi, sem talar um að auka völd embættisins, er í raun og veru að sækjast eftir „fríu spili" innan stjórnskipunar ríkisisins. Þannig er fráleitt að forseti geti staðið sjálfstætt að þingrofi eða gert samninga við erlend ríki. Meðan hann ber ekki ábyrgð á slíkum stjórnarathöfnum, verður ekki séð að hann fari með þessi völd. Slíkt væri fáheyrt í vestrænu lýðræðisríki.

 

Svo er annað mál hvort menn vilja auka eða minnka völd forsetans eða jafnvel fella embættið niður. Það er seinni tíma umræða og komandi kosningar geta ekki snúist um það. Ljóst er að stjórnarskráin er ekki nægilega skýr um ýmislegt, sem lýtur að embætti forseta Íslands (og fleiri atriði), og því er breytinga á henni þörf. Um þetta snerist vinna Stjórnlagaráðs fyrir um ári síðan; hún fól í sér heildstæða hugmynd að nýrri stjórnarskrá. Eftir að hafa kynnt mér tillögur Stjórnlagaráðs verð ég að segja að mér finnst flest þar til bóta, en þó ekki nógu ljóst um valdmörk og valdsvið forsetaembættisins. Samt er uppástunga ráðsins um að forseti geti ekki setið lengur en tvö kjörtímabil augljós stjórnarbót.

 

En það er seinni tíma umræða. Hin endanlega ákvörðun um val á forseta fyrir næstu fjögur ár liggur í valdi kjósenda. Ef meirihluti kjósenda velur frambjóðanda, sem hyggur á aukin völd án þess að bera á þeim eðlilega stjórnskipunarlega ábyrgð, þá er það grafalvarlegt mál. Slíkur frambjóðandi gæti nefnilega nýtt kosningu sína til að stórauka afskipti sín af stjórnarmálefnum án nokkurrar ábyrgðar og borið fyrir sig til réttlætingar, að hann hafi lýðræðislegt umboð þjóðarinnar fyrir slíkri (ófyrirséðri) valdaukningu. Það er helst þarna sem ábyrgð kjósenda í komandi kosningum liggur: Viljum við fela komandi sigurvegara í forsetakosningunum mögulega gríðarmikil völd án þess að hann þurfi nokkra ábyrgð að bera á þeim völdum? Þurfum við ekki að hugsa um frambúðaráhrif slíkrar kosninganiðurstöðu?