Heródótosi snúið á haus

Atarna! Þá hef ég lokið við enn einn langhundinn! Skáldsögu upp á hvorki fleiri né færri en 657 blaðsíður (í þeirri útgáfu sem ég las hana). Um er að ræða einn doðrant af mörgum eftir Gore Vidal og þessi nefnist Creation.

 

Nú er ég sosum ekkert sérstaklega vel að mér í höfundarverki Vidal, þótt ég viti að hann hefur ævilangt verið umdeild bókmenntapersóna - hjá óinnvígðum er hann máske þekktastur, óverðskuldað, sem handritshöfundur að hinni illræmdu kvikmynd Caligula, sem hann sór af sér, þegar ljóst var að um klámmynd yrði að ræða. Líkt og Guðbergur Bergsson er Vidal fyrir löngu orðin stofnun í heimalandi sínu; nánast allt, sem rennur úr hans penna, vekur athygli og gjarnan hneykslan, hversu lítilfjörlegt sem tilefnið er. Fyrir hartnær 25 árum las ég stórvirki Vidal um hinn skammlífa og stuttríkjandi Júlíanus Apostata, síðasta heiðna keisara Rómaveldis, og átök milli heiðni og kristni á 4. öld, og mig minnir að sú snilld hafi verið næsta jafnlöng þessari. Um 10 árum síðar las ég aðra bók eftir Vidal (mig minnir að Þórunn Erlu Valdimarsdóttir hafi lánað mér hana) og hét hún Live from Golgotha. Sú bók var undarleg á ýmsan máta og eins konar satírísk vísindaskáldsaga og gagnrýni á trúarbrögðin; hófst í nútímanum, þar sem menn höfðu smíðað leyndardómsfulla tímavél, sem gerði bandarískri sjónvarpsstöð kleift að senda tökulið á Hausaskeljastað til að fylgjast með krossfestingunni fyrir hartnær 2000 árum, en svo fór allt úrskeiðis og gott ef sjónvarpsþulurinn sjálfur var ekki krossfestur. (Eða er ég að rugla bókinni saman við Behold the Man! eftir Michael Moorcock, eldri skáldsögu með dálítið svipuðum þræði, sem ég las á sama tíma?) Annars fjallaði Live from Golgotha mest um bílífi Páls postula í Kórinþu, minnir mig, sem er óttalegur loddari og vill helst riðlast á lagsveini sínum, hinum unga Tímóteusi, þeim sama og kemur fyrir í Nýja testamentinu. Anthony Burgess gerði annars Páli postula mun betri skil í Kingdom of the Wicked.

 

Víkjum þá að Creation, þriðju bókinni eftir Vidal, sem ég lýk við. Engin smásmíði, sem fyrr er frá greint. Hún segir frá Cyrus Spitama, hálf-persneskum og hálf-grískum sonarsyni Zaraþústra, og lífshlaupi hans (gróflega) frá um 520 til um 440 f.Kr., en hann hittir á langri ævi nánast alla sem eru þess virði að þekkja um hans daga: Þrjá Persakonunga (Daríus, Xerxes og Artaxerxes), Períkles, Sókrates, Anaxagóras, Demókrítus (sem er frændi Cyrusar og jafnframt skrásetjari endurminninganna), Heródótus, Þúkydídes, Búddha, Mahavíra, Gosala, Ajatashatrú og Konfúsíus, svo að fáeinir séu nefndir, enda segir á kápubakhlið að Cyrus sé sennilega mesti „namedropper" sögunnar. Cyrus er af aðalsættum og alinn upp við persnesku hirðina um daga Daríusar og eru margir kaflarnir eftirminnilegir af hirðlífi þar, höllum, ráðabruggi og kvennabúrinu. Hann ferðast vítt og breitt innan og utan Persaveldis, til Babýloníu, Jóníu, Aþenu, Baktríu (Afganistan), Indlands og Kína. Cyrus Spitama er vildarvinur og jafnaldri Xerxesar, brallar ýmislegt með honum á yngri árum og þjónar honum dyggilega á efri árum. Þriðji maðurinn í þessu fóstbræðralagi er hershöfðinginn Mardoníus, stríðshetja Persa úr átökunum við Grikki, sem Heródótos fjallar rækilega um í Historíum sínum. Sem hirðmaður og erindreki kvænist Cyrus Spitama inn í persnesku konungsfjölskylduna, en jafnframt á hann indverska furstadóttur að eiginkonu, úr fyrri för sinni þangað, og með henni tvo syni. Þegar hann er á heimaslóðum, þvælist hann viðstöðulítið með hirðinni milli helstu borga Persíu: Susa, Ekbatana og Pasargada, auk Babýloníu og Persepólis, sem er í uppbyggingu. Heródótos hinn gríski ferðaðist til allra fjögurra horna hins þekkta og siðmenntaða heims um sína daga: Til Magna Graecia (Sikileyjar og S-Ítalíu) í vestri, til Skýþíu (Úkraínu) í norðri, til Litlu-Asíu (Tyrklands) og Mesópótamíu (Írak) í austri og til Egyptalands í suðri. Cyrus Spitama er hin persneska hliðstæða Heródótosar, nema hvað útgangspunktar hans liggja 3000 km austar. Sést samsvörunin máske best á því að "sagnaritum" beggja er skipt upp í 9 hluta eða 9 bækur.

 

Sagan Creation er sögð frá sjónarhóli Persa og það nýstárlega sjónarhorn gengur upp. Þegar kemur að grísku borgríkjunum, er snúið á haus öllu því, sem Heródótos segir frá, svo að úr verður and-saga. Þannig verða Persastríðin á dæmigerðan máta í meðförum Vidal kölluð Grikkjastríðin, og eru í reynd minni háttar viðburður í sögu hins austræna stórveldis, dálítið eins og býflugustunga í síðu fíls, en langmestur hluti ritsins fjallar um Kína og Indland, já, og Persaveldi. Stundum leiðréttir sögumaður beinlínis Heródótos. Þannig segir Cyrus að Xerxes hafi verið 34 ára, þegar hann komst til valda, en samkvæmt föður sagnaritunar á stórkonungurinn persneski að hafa verið 18 ára. „Leiðréttingar" Vidal koma oft, en ekki alltaf, betur heim og saman við sagnfræðilegar staðreyndir, eins og menn þekkja þær í dag. Reyndar byrjar Cyrus Spitama að láta skrásetja minningar sínar eftir að hafa heyrt Heródótos flytja leiðinlegan fyrirlestur og fullan af rangfærslum í Aþenu. Mikilvægasta lagfæringin felst þó ekki í að tína til smávægilegar staðreyndir, heldur í stórbreyttri valdamiðju: Í Creation eru grísku borgríkin ómerkilegur útnári fyrir Persum, vart fyrirhafnarinnar virði að fara í styrjaldir út af. Mestur hluti bókarinnar fjallar um Persaveldi, Indland og Kína, en einungis lítill hluti um Grikkland. Þeir, sem lesa þessa bók í von um enn eina fræknisögu af vörn Spartverja í Laugaskörðum, lenda í geitarhúsinu í ullarleit.

 

Sagan fer máske ekki nógu vel af stað. Hún hefst í Aþenu, þar sem Cyrus Spitama, aldurhniginn og blindur, er orðinn sendiherra Persa í borginni. Með honum dvelur frændi hans frá Abderu, hinn ungi Demókrítus, sem skráir minningar Persans. Tilfallandi samskipti þessara tveggja bókina í gegn eru annars bráðskemmtileg: Demókrítus ber öðru hverju brigður á eitthvað framandlegt, sem Cyrus Spitama hefur upplifað á fjarlægum slóðum, og öldungurinn blindi útlistar nánar og útskýrir, með vaxandi óþolinmæði og ónotum þegar á líður.

 

Það er ekki fyrr en eftir um það bil 150 blaðsíður, með magnaðri Indlandsför Cyrusar Spitama, að sagan sparkar sér ærlega í gang, og eftir það er bókin nánast ein samfelld veisla. Persónur eru margar hverjar dregnar skörpum dráttum, t.d. Ajatashatrú hinn indverski, Daríus Persakonungur og (máske aðeins síður) Atossa drottning hans. Af indversku spekingunum eru Gosala og Sariputra eftirminnilegri en hinir frægari Búddha og Mahavira, í Kína eru Huan og hertoginn af Sheh eftirminnilegri en Konfúsíus - með sínar kanínutennur og löngu þumla -  eða Li-Tze sem gæti átt að vera tilraun Vidal til að færa Laó-Tze til um mannsaldur eða svo. Það sem einkennir skáldsöguna alla er sægur af forvitnilegum smáatriðum, sem lætt er inn. Hafði ég á tilfinningunni að sumt af því kynni að vera hreinn skáldskapur (enda gefur Vidal það sjálfur í skyn í e.k. formála), en honum tekst þó að láta flest hljóma trúverðuglega - og ótrúlega margt stenst nánari eftirgrennslan. Máske er aðal bókarinnar öðru fremur fólgið í sjálfsörygginu í stílnum, sem virðist endurspegla persónu heimshornaflakkarans Cyrusar Spitama, en er auðvitað fyrst og fremst komið frá heimsborgaranum Gore Vidal sjálfum. Þetta er skáldsaga höfundar, sem stýrir penna sínum - eða, væntanlega, ritvél, enda er sagan frá árinu 1981 - af vitund um yfirburði. Þetta gæti hljómað yfirlætislega, en heildaráhrifin eru milduð með víðsýni, manngæsku, leiftrandi launkímnum uppákomum og næmu auga fyrir óvæntum smáatriðum, svo að varla er hægt annað en að hrífast með. Þegar upp er staðið er skáldsagnalesandanum fullnægt, þótt sagnfræðingurinn sitji einstaka sinnum eftir með sínar efasemdir.

 

Sem fyrr segir er Cyrus Spitama naskur við að eygja smáatriði í eðli þjóða nálægra og fjarlægra, hvað er líkt með þeim og hvað skilur að, og þessi ótölulegu smáatriði mynda örfína þræði í gríðarmiklu veggteppi. Cyrus veitir því t.d. eftirtekt að meðal siðaðra þjóða, þótt ólíkar séu, eru vextir hvarvetna svipaðir - m.ö.o reisa lögmál viðskiptanna hvarvetna á svipuðum forsendum. Þegar Persinn stýrir verslunarleiðangri, þ.e. úlfaldalest hlaðinni járni, austur yfir eyðimerkur til Kína, hafa persneskir fjársýslumenn - eins konar Mediciar síns tímar - reiknað út að líkurnar á að lestin komist heilu á höldnu á áfangastað austur eftir séu 1 á móti 7, en að þær séu 1 á móti 11 að leiðangursmenn komist báðar leiðir. Cyrus Spitama lendir í ótal ævintýrum í Kína, sem skiptist upp í allmörg stríðandi furstadæmi á þessum tíma, og hann hefur bein áhrif á gang sögunnar sem stríðsfangi í hinu vígreifa Ch´in-ríki, því að þar endar járnið fyrir mistök, ásamt verkkunnáttu við járnsmíðar, sem veitir Ch´in-mönnum yfirburði á vígvellinum. Einnig nota ráðamenn þar á bæ hinn vestræna (!) gest til að réttlæta heimspeki ríkisforsjár, sem gæti hafa lagt grunn að stjórnfestuskólanum kínverska (Huan, stjórnandi Ch´in-ríkisins, gæti átt að vera Han-Fei-Tze), en frá Ch´in-ríkinu kom 250 árum síðar sá grimmi keisari Shi Huang-Di, sem er í dag frægastur fyrir leirher sinn. Cyrus Spitama sér að sjálfsögðu ekki þessa framtíð, en Vidal umbunar og skemmtir lesendum, sem þekkja örlítið til í kínverskri sögu. Þá gæti Cyrus Spitama einnig hafa verið fyrstur manna til að útbreiða kenningar Búddha frá Indlandi til Kína, á ævidögum spekingsins sjálfs. Einnig virðist hann eiga ríkan þátt í að opna hina frægu Silkileið. Afar löngu og rækilegu máli er varið í að útlista Konfúsíanisma, í gegnum samtöl, eins og með flest hugmyndakerfi, sem bókin tekur til umfjöllunar, en einnig taóisma, sem og hvernig þessi kerfi beinlínis stangast á, ef einhver skyldi vera svo kjánalegur að setja alla kínverska heimspeki undir einn hatt. En Konfúsíus er meðal fyrirferðarmestu persóna verksins.

 

Cyrus Spitama sér það sem er líkt með þjóðunum, en einnig það sem aðgreinir þær. Hann vekur athygli á því að Kínverjar telji hugsunina búa í maganum - og augnabliki síðar er hann farinn að ræða um yfirburði kínverskrar matargerðarlistar, en síðar nefnir hann líka að hin margvíslegustu búkhljóð - garnagaul, iðrakveisa, rop, hiksti og viðrekstur - sé allt talið spekimerki eystra, þar sem viskan búi í maganum. Grikkir eru þrasgjarnastir þjóða og að stéttakerfið á Indlandi er einstakt. Athyglisvert er viðhorf hinna ólíku þjóða við lyginni. Hjá Persum, þar sem Zaraþústratrú er að breiðast út, er nánast sáluhjálparatriði að ljúga ekki, en Grikkir eiga sér engan samsvarandi siðagrunn og ljúga fyrst og fremst af því að þeir hafa svo ómælt hugmyndaflug. (Fyrir vikið ætti frásögn Cyrusar Spitama að vera áreiðanlegri en Heródótosar!) Kínverjar hinir fornu eru hins vegar óútreiknanlegir, mæla oft óljósan hálfsannleika vafinn í orðskrúð, en ljúga líka að ástæðulausu, ánægjunnar einnar vegna. Cyrus Spitama er nokkurs konar Marco Polo (eða jafnvel Gulliver) fornaldarinnar, sem rekinn er áfram af forvitni um mannlega hagi og sér margt ótrúlegt. Eins og hann segir á einum stað: "Ef þú ferðast nógu langt kemstu að því að hægri verður vinstri, upp verður niður og norður suður." Vel að merkja, í bókinni er að finna sæg spakmæla og meitlaðra hnyttiyrða af þessum toga. Ein kjarnyrt setning lýsir Kína: "Of margt fólk, of fáir hlutir." Enn ein speki Cyrusar rennur varla ljúf ofan í feminista nútímans, þótt ég telji að Vidal kæri sig kollóttan um: "Konur laðast alltaf að valdi. Ég held að ekki geti verið til svo blóðþyrstur landvinningamaður að flestar konur myndu ekki af fúsum og frjálsum vilja leggjast með honum í von um að eignast son, sem gæti orðið í einu og öllu jafn vægðarlaus eins og faðirinn." Eða meitluð speki, sem eignuð er Konfúsíusi og líkir ágætlega manneskjulegri viðmiðun hans: "Himnarnir eru fjarri, maðurinn nærri."

 

Persinn víðförli verður vitni að margvíslegum stórhátíðum og viðburðum, þ. á. m. magnaðri indverskri hestafórnarhátíð, persneskri konungsvígslu og þjóðhöfðingjaútför í Kína, í síðastnefnda tilvikinu með tilheyrandi mannfórnum. Eftirminnilegt er þegar hann er viðstaddur helgiathöfn vegna kínversks nýárs í Chou-ríkinu, þar sem saman virðast komnir allir þjóðhöfðingjar kínversku ríkjanna (sem eru 15 talsins), en svo reynist allt að meira eða minna leyti platfurstar eða leikarar. Það er í senn styrkleiki og veikleiki frásagnarinnar að Cyrus Spitama hrærist langmest í efri lögum samfélagsins; lýsingar á lífi og kjörum alþýðu eru heldur fyrirferðarlitlar í bókinni. Sumt virkar ekki ýkja trúverðugt í frásögn Cyrusar Spitama (ekki frekar en Heródótosar) og leikur höfundurinn Vidal sér þá að lesandanum eins og köttur að mús. Stundum nálgumst við svið hins mýþólógíska: Þannig er Cyrus lengi í Kína í fylgd með hálfgeggjuðum drekabana og drekabeinasala (sem jafnframt er hertogi yfir ímynduðu ríki), en drekum hefur fækkað mjög á þeim slóðum vegna ásælni mannanna, því miður. Samt er á einum stað lýst kostulegu atviki, sem gæti verið átök hins léttklikkaða hertoga við dreka inni í bambusþykkni, en um leið gefið í skyn að þetta hafi bara verið vatnabuffali, sem fældist og slapp. Cyrus, eins og aðrir fornaldarmenn, trúir alveg á tilvist dreka og hafmeyja. Framandi verur lifa á framandi slóðum.

 

Samkvæmt Cyrus Spitama er bókarheitið Creation sprottið af því að Persinn forvitni hefur áhuga á að kynna sér sköpunarsögu, trúarbrögð og heimspeki hinna ýmsu þjóða. Cyrus Spitama er þannig í reynd fyrsti samanburðartrúarbragðafræðingurinn. Titillinn vísar þó líklega frá hendi höfundar til hins merka mótunartíma menningarinnar, þegar fyrstu nafngreindu stórmenni sögunnar tóku að stíga fram, þeir sem skópu og mótuðu vestræna jafnt sem austræna menningu. Annars er það Konfúsíus, sem fær mest rými og jákvæðasta umfjöllun í Creation - máske má draga þá ályktun að Vidal finni helst til samsömunar með honum, þótt ekki sé það einhlítt og dregnar séu fram vissar mótsagnir í kenningum kínverska spekingsins. Þá er einnig gefið í skyn að Cyrus Spitama gæti verið ábyrgur fyrir að flytja hugleiðingar um eðli hins góða yfir hálfan hnöttinn - frá hinum deyjandi Konfúsíusi til hins upprennandi Sókratesar.

 

Ekki veit ég alveg hvar ég á að staðsetja Creation meðal sögulegra skáldsagna, sem ég hef lesið um fornöldina. Ef til vill utan við og til hliðar, því að hún er frábrugðin flestu sem ég hef lesið - samt blátt áfram og engan veginn yfirgengileg, nema í umfangi. Hún er allt í senn ferðasaga, ævintýri, fræðirit, orðræða um eðli stjórnmála, trúarbragða og heimspeki. Framan af hafði ég á tilfinningunni að ég hefði fullt eins getað lesið fjórar vandaðar fræðibækur í röð, um Grikkland á 5. öld f.Kr., um Persaveldi á sama tíma, um N-Indland um daga Búddha og um Kína á tímum siðspekinganna miklu. En þegar líður á söguna vex kjötið á beinunum og verður um síðir gríðarmikið - enda þarf það að vera til að teyma lesandann 650 blaðsíður. Bókin er ígildi fjögurra fræðibóka - og miklu meira. Ekki er hún samt með öllu gallalaus. Cyrus Spitama er á köflum hálfgerður spýtukarl, tvívíður karakter, sem á sér lítið persónulegt líf, en eltist við hugmyndir um trú og heimspeki. Einnig virðast ferðalögin sjálf á milli menningarsvæða, sem ættu að vera löng, rúmfrek og ævintýraleg, ganga furðu hratt fyrir sig. Þannig ferðast Cyrus Spitama á hálfri blaðsíðu frá Persíu að uppsprettu Gulafljóts í Kína - honum liggur augljóslega reiðinnar ósköp á að komast í málfæri við spekingana miklu. Og ef einhver væntir þess að hér sé að finna lýsingar á safaríku kynlífi, sem ku einkenna ýmis verk Vidal, þá er Creation afspyrnu þurr og nánast snauð í þeim efnum - en það eykur styrk hennar fremur en rýrir: Ekkert klám hér, takk. Og þrátt fyrir fáeina annmarka eru kostirnir við bókina langtum fleiri. Verð ég að segja, eins og er, að eftir lestur hennar tek ég hatt minn ofan fyrir Gore Vidal. Hann er tvímælalaust stórhöfundur.

 

----

Dálítil aukapæling um sögulegar skáldsögur, sem eiga að gerast í fornöld. Þvert yfir bókarkápu þeirrar útgáfu af Creation, sem ég las, gat að líta ummæli Anthony Burgess um Gore Vidal: „Our greatest living historical novelist." Eiginlega varð ég hvumsa, því að í mínum eigin augum var Burgess sjálfur fremstur höfunda sögulegra skáldsagna (Man of Nazareth, Kingdom of the Wicked o.m.fl.). Nú er svo að ég man ágætlega eftir því hvernig þeir skáldbræður klöppuðu hvor öðrum á öxl fyrir 20-30 árum, Burgess (d. 1993) og Vidal, og þótt mér finnist Creation mjög góð bók, þá set ég Burgess enn í fremra sætið. En tilvitnunin varð mér tilefni til að íhuga hinar fjölmörgu sögulegu skáldsögur um fornöldina, sem ég hef lesið, enda er maður ósjálfrátt í stöðugum samanburði við hið lesna, þegar ný bók er tekin upp.

 

Þegar lestri Creation lauk, hafði ég að meira eða minna leyti borið hana saman við þær skáldsögur, sem ég hef lesið um svipaða tíma. Læt ég fylgja hérmeð aukafróðleik um þau efni. Fyrst komu upp í hugann 2 prýðisgóðar skáldsögur annars Bandaríkjamanns, Stephen Pressfield, sem gerast líka á 5. öld f.Kr. Sú fyrri er Gates of Fire (um Spartverja og vörnina í Laugaskörðum) og sú síðari Tides of War (um Aþeninga og Pelópsskagastríðin). Fyrir um 25 árum las ég 2 býsna magnaðar skáldsögur eftir Mary Renault, en man bara nafnið á annarri, sem hét The Persian Boy. Þessar sögur gerðust vissulega (að hluta) í Persaveldi, en það var um daga Alexanders mikla seint á 4. öld f.Kr. Einhvern tíma las ég grein eftir bandaríska rithöfundinn Steven Saylor, þar sem hann bar saman sögulegar skáldsögur Renault og Vidal, og komst að þeirri niðurstöðu að sú fyrrnefnda skrifaði eins og tilfinningaþrungið grískt harmleikjaskáld (les: Evrípídes), en Vidal eins og yfirvegaður rómverskur patrisíi - ég get alveg fallist á þann samanburð. Fjórða öldin f.Kr. er einnig atburðatími hinnar frábæru morðgátu Skuggaleikja - eða The Athenian Trilogy, eins og enska þýðingin hét, sem ég las - eftir Jose Carlos Somoza. Nokkrar skemmtilegar sakamálasögur úr bókaflokkum um forn-rómverskan tíma hef ég einnig lesið, einar 4 eftir Steven Saylor um einkaspæjarann Gordianus, sem starfar um daga Cícerós og Cæsars, og líklega einar þrjár eftir skáldkonuna Lindsay Davis um Falco, sem leysir flóknar morðgátur um daga Vespasíanusar og Dómitíanusar. Einnig man ég eftir bók eftir skáldkonu, sem hét Marilyn Todd; bókin hét I Claudia (augljós referens í Robert Graves) og var afspyrnuvond.

Báðar bækur Graves um rómverska keisarann Kládíus eru vitaskuld fyrir löngu orðnar klassík, þótt heldur hafi mér þótt þær seigar undir tönn, þunglamalegar og meðvitað bókmenntalegar. Þrekvirki mikið þótti mér að lesa á árunum 1995-2000 allar sex hnausþykku bækurnar sem Colleen McCullough skrifaði í hinni stórmerkilegu Masters of Rome-seríu - hver bókin fyrir sig var lengri en Creation. Skáldsaga Marguerite Yourcenar um Hadríanus er vitaskuld þrekvirki, sem minnir sumpart á Julian Gore Vidal. Enn má nefna bók Austurríkismannsins Christoph Ransmayr, Hinsti heimur, sem fjallar um útlegð Ovidíusar í Tomi við Svartahaf, skáldsaga sem byrjar afar vel, en koðnar niður í póst-móderníska upplausn. Svo má auðvitað tiltaka eldgömlu bækurnar, til dæmis Kyrtilinn (The Robe, kom út á íslensku í 3 bindum minnir mig), heldur gamaldags skáldsögu Lloyd C. Douglas, en eftir henni var gerð kvikmynd, sem kom Richard Burton á kortið sem stórleikara í kringum 1950. Önnur sagnfræðilega úrelt skáldsaga, Ben-Hur eftir Lew Wallace, var kvikmynduð fáum árum síðar (og Vidal lagði sjálfur hönd á það handrit, þótt hann fengi ekki kredit fyrir) og rétt eftir 1960 kom hin stórgóða bók Howards Fast um Spartacus á hvíta tjaldið, sú eina af þessum þremur þar sem bókin er kvikmyndinni fremri. Hina frægu bók Pólverjans Henryk Sienkewiecz, Quo vadis?, sem er í flokki með Ben-Hur sem 19. aldar skáldsaga um forn-rómverska tíma, las ég aldrei, en rámar örlítið í kvikmyndina. Þá á ég ólesinn nokkuð vinsælan Imperium-bókaflokk Roberts Harris, um tíma Cíceros og Cæsars, en ég hef lesið svo mikið um það tímabil að ég er heldur blaséraður af því.

Til sögulegra skáldsagna um fornöldina má væntanlega einnig setja hinn afspyrnuslaka og tvívíða bókarflokk Frakkans Christian Jacq um Ramses II. og svo má bæta við einni Agöthu Christie-ráðgátu, sem gerist í Egyptalandi að fornu; nafnið hefur glutrast mér úr minni, en ég man eftir að mér þótti hún snöggtum betri sem þjóðlífslýsing en sem sakamálasaga.

 

Þetta er orðið langt og eflaust gleymi ég einhverju ... En hvar staðset ég þá Creation í þessari upptalningu? Máske ekki í fyrsta sætið, en þó tvímælalaust meðal fimm efstu.

Mæður og feður, systur og bræður

Fyrir skömmu las ég afar merka og nánast óþekkta bók, sem heitir þeim veglega titli Elskulega móðir mín, systir, bróðir, faðir og sonur (Sigrún Sigurðardóttir tók saman, útgef. Háskólaútgáfan). Það sem gerir þessa bók merkilega er að um er að ræða að stofninum til bréfaskriftir innan stórrar fjölskyldu frá síðustu áratugum 19. aldar og blábyrjun 20. aldar eða á tímabilinu 1878-1902. Bókin var sú þriðja í bókaflokknum Sýnisbækur íslenskrar alþýðumenningar og kom út árið 1999, en útkomnar bækur í þessum athyglisverða flokki eru nú orðnar 15 talsins. Áður hafði ég aðeins lesið eina þeirra, Orð af eldi, sem fjallaði um áratugalöng (en heldur gloppótt) bréfaskipti Þorsteins Erlingssonar og Ólafar frá Hlöðum, og nú er á efnisskránni hjá mér að lesa nýjustu bókina í flokknum, sem hefur að geyma dagbækur Elku Björnsdóttur frá um 1915.

 

Elskulega móðir mín ... hefir að geyma bréfaskifti mjög sérstakrar fjölskyldu Jóns Borgfirðings, lögregluþjóns og alþýðufræðimanns. Um er að ræða bréf milli fjölskyldumeðlima, Jóns sjálfs, Önnu Guðrúnar eiginkonu hans (sem lést 1881) og næstu afkomenda þeirra. Þau áttu sex börn saman og hér er að finna bréf frá og á milli fjögurra þeirra, sem og einnar lausaleiksdóttur Jóns og sonar hennar.

 

Vert er að nefna strax að þessi fjölskylda er hin merkasta. Jón Borgfirðingur var bláfátækur, sjálfmenntaður alþýðumaður, sem lagði alla áherslu á að koma börnum sínum (einkum sonum) til mennta og tókst það betur en flestum samtímamönnum. Allir 4 synirnir luku stúdentsprófi, sem þótti merkilegt á þeim tíma, og 2 þeir elstu einnig háskólaprófi frá Höfn. Elsti sonurinn, Finnur Jónsson, varð prófessor við Hafnarháskóla og einn merkasti íslenskufræðingur síns samtíma, og sá næstelsti, Klemens, komst í hóp helstu valdsmanna landsins, varð sýslumaður, landritari (og þá um leið nánasti samstarfsmaður Hannesar Hafstein ráðherra Íslands), þingmaður og um síðir ráðherra. Elsta dóttirin, Guðrún Borgfjörð, þjónaði í reynd alla tíð á heimilum ættfólks síns, fyrst hjá foreldrunum, síðan hjá föðurnum sem ekkli og loks við heimilishald Klemensar bróður síns; hún hefur þó máske orðið þekktust þeirra systkina vegna stórmerkilegra æviminninga, sem hún ritaði á gamals aldri og veita fágæta innsýn í líf kvenna í íslensku breytingaþjóðfélagi á s.hl. 19. aldar. Fjórða systkinið, Vilhjálmur, á einnig allmörg bréf hér; hann sigldi líka til framhaldsnáms í Kaupmannahöfn, en lauk aldrei háskólaprófi og starfaði sem kennari og póstmaður á stuttri ævi. Þau tvö, sem ekki eiga hér bréf, eru dóttirin Guðný, sem varð sýslumannsfrú, og bróðirinn Ingólfur, sem gerðist verslunarmaður. Á þau er þó alloft minnst í bréfunum.

 

Hérna eru samankomin sendibréf þessa fólks upp á þéttar og rúmar 300 blaðsíður með smáu letri. Það sem er máske merkilegast við þennan fjársjóð er varðveisla bréfanna sjálfra (og rétt er að taka fram að þetta er ekki allur afrakstur bréfaskifta fjölskyldunnar á tímabilinu). Þrátt fyrir að ýmsar trúnaðarupplýsingar gangi þeirra á milli, bæjarfréttir og slaður og leyndarmál eigin ættmenna, og þótt stundum ljúki bréfum á því að hvatt sé til þess að þeim sé eytt, þá hafa viðtakendurnir (og það á við um nánast alla í fjölskyldunni) kosið að geyma þau. Þetta má máske rekja til þeirrar virðingar fyrir rituðu orði og mikilvægi þess, sem ætla má að Jón Borgfirðingur hafi innprentað börnum sínum. Hann var ástríðufullur bókasafnari, átti fjölda handrita og hélt afar merkilegar dagbækur í um hálfa öld; þær eru geymdar í Þjóðskjalasafni og hef ég gluggað í þær oftar en einu sinni. Raunar var boðað eitt verkefni þessarar ritraðar um Sýnisbækur íslenskrar alþýðumenningar að þar í röðum skyldu vera dagbækur Borgfirðingsins, en mér vitanlega hafa þær ekki verið gefnar út. Þær eru stútfullar af fróðleik um lífið í Reykjavík (og um tíma á Akureyri), sem oft er hvergi annars staðar að finna.

 

Borgfirðingurinn og börn hans virðast semsagt hafa haldið þann sið að geyma bréfin og ekki er laust við að kvikni grunur um að það hafi verið vegna aukinnar þjóðfélagslegrar meðvitundar um eigin bættu stöðu; hvernig meðlimir fjölskyldunnar eru að rísa frá fátækt til valda og metorða í þjóðfélagi sem er undirorpið örum breytingum. Þótt þær systur, Guðrún og Guðný, hafi ekki notið mikillar menntunar, þá voru þær nógu mikils metnar til að vera boðið til þátttöku í Thorvaldsens-félaginu, sem stofnað var og stýrt af helstu mektarkonum bæjarins. Virðist það skv. bréfunum að miklu leyti mega þakka saumaskap og handverki Guðrúnar Borgfjörð fyrir þessar tilhaldsfraukur, en á hitt ber að líta að ekkert bréf er í bókinni frá Guðnýju, sem rétt gæti hlut hennar. Er eftirtektarvert að víða í bréfum frá Guðrúnu kemur fram stirt samkomulag og sundurlyndi þeirra systra, en að sama skapi virðist einkar kært á milli tveggja elstu systkinanna, Finns og Guðrúnar. Formlegustu bréfin á svo hinn löglærði Klemens. Nefna má að öll þrjú létu eftir sig mikið efni á prenti, Guðrún fyrrnefndar endurminningar, Finnur einnig endurminningar og hinar margvíslegu fræðibækur og loks Klemens, sem skrifaði Sögu Reykjavíkur í tveimur stórum bindum, auk margvíslegra tímaritsgreina um æskuárin í Reykjavík, en heyrt hef ég því fleygt að einnig sé til í vörslu afkomenda hans sjálfsæviágrip, óprentað.

 

Vandi er þeim með höndum, sem býr efni sendibréfa til prentunar. Lesa þarf rækilega í gegnum öll bréfin og ráða í merkingu, hversu skýr eða óskýr sem rithöndin er. Hér sýnist mér Sigrúnu Sigurðardóttur hafa tekist mjög vel upp með vandvirknina. Í einstaka tilvikum hafa þó slæðst inn villur, sem stundum stafa af mislestri, en hægt hefði verið að komast fyrir, ef lesandi rithandanna hefði þekkt betur til sögu tímabilsins. Þannig kemur á einum stað fyrir skammstöfunin K.Kr.Fr., sem ég held að hljóti að eiga að vera H.Kr.Fr. (þ.e. Halldór Kr. Friðriksson). Á öðrum stað er lesið út úr sendibréfi skipsnafnið Camoeus, sem ég held að hljóti að eiga að vera Camoëns, allþekkt hrossa- og fjárflutningaskip, sem sigldi frá Bretlandi hingað til lands fram til ársins 1888. Alvarlegasti mislesturinn held ég að hljóti þó að vera á bls. 221, þar sem Guðrún skrifar frá Íslandi til Finns í Kaupmannahöfn í ágústmánuði 1884: „... ljótt er að heira með Gísla, en það uppátæki að fara að drífa sig, svona ungur, og eiga unnustu, nl. Sigríði hjá rektor, hún er komin í allt svart ..." Hér held ég að drífa sig hljóti að vera mislestur fyrir að drepa sig; hér ræðir nefnilega um Gísla frá Bollastöðum, sem svipti sig lífi um þessar mundir, en um hann hefur Þorsteinn Antonsson tekið saman mikið ágæta Örlagasögu. Þá þótti mér heldur skorta á viðbótarupplýsingar í formi neðanmálsskýringa eða súbnótna, því að oft er óljóst út frá efni bréfanna einna hvað bréfritari er að fara, nema menn þekki sögu tímabilsins þeim mun betur. Loks má nefna að nafnaskrá skorti aftast í bókina; þótt hún hefði aldrei getað orðið fullkomin (þar sem við sögu koma allmargar tilfallandi persónur, sem erfitt er að gera grein fyrir), þá gæti hún létt verkið þeim, sem vinna vill með bókina.

 

Þrátt fyrir þessa annmarka er Elskulega móðir ... fágætur fjársjóður fyrir hvern þann, sem vill kynnast hugsunarhætti alþýðufjölskyldu á uppleið í Reykjavík á síðustu áratugum 19. aldar, daglegu lífi þessa fólks, bæjarslúðrinu og þjóðmálunum, ástum og sorgum (á umræddum tíma deyja jú fjölskyldumeðlimir, hús brenna, ástarsorgir og harmur ganga yfir, sem og vonir og vonbrigði). Ég stóð upp frá lestri töluvert ríkari en áður, þökk sé þeim sem stóðu að því ágæta framtaki að gefa út þessi sendibréf.

 

Messías ræsisins

Á menntaskólaárunum skemmtum við okkur, kunningjarnir, við að svara kjánalegum heimspekilegum spurningum á borð við: Hvað myndi gerast ef Jesús Kristur birtist aftur í nútímanum, boðaði kenningar sínar, framkvæmdi kraftaverk og reisti menn upp frá dauðum? Svarið var einfalt: Hann yrði umsvifalaust lagður inn á stofnun.

 

Um nákvæmlega þetta fjallar skáldsagan The Last Testament of the Holy Bible, sem ég hef nýlokið við, eftir Bandaríkjamanninn James Frey. Nema hvað spurningin, sem við menntaskólafélagarnir gátum svarað í einni línu, þarf Frey 400 blaðsíður til að afgreiða.

 

Fyrst, fáein orð um höfundinn. James Frey var mér með öllu ókunnugur, þegar ég hóf lesturinn, en sem alsiða er í dag, kynnti ég mér hann á netinu samhliða lestrinum og komst að því, mér til furðu, að hann er einn umdeildasti - eða ætti ég heldur að segja alræmdasti? -rithöfundur seinni ára í Bandaríkjunum. Endurspeglar þetta hversu lítið ég fylgist með bandarískri bókmenntaumræðu; ég er hrifnari af þeirri evrópsku. Hvað um það, James Frey vakti mikla athygli í Bandaríkjunum árið 2003, þegar hann gaf út Million Little Pieces, bók sem sögð var vera endurminningar, frá þeim tíma þegar hann á að hafa verið langt leiddur eiturlyfjaneytandi á 9. áratug 20. aldar. Sérstaka athygli vakti bókarkafli í þeim „minningum‟ um hvernig Frey hafði í vímu danglað í lögregluþjón, fengið í staðinn yfir sig barsmíðar fjölda lögregluþjóna og mátt dúsa í fangelsi í 87 daga. Bókin rokseldist, Frey mætti í viðtal hjá Larry King og þangað hringdi inn m.a. Oprah Winfrey, sem átti drjúgan þátt í að kynna bókina og tryggja henni metsölu. Kaflinn um barsmíðar lögreglunnar vakti sérstaka athygli og varð heilmikill grundvöllur umræðu um lögregluofbeldi þar vestra.

 

En Adam reyndist ekki lengi í Paradís. Árið 2005 afhjúpuðu rannsóknarblaðamenn að margt í bók Freys var ekki fyllilega í samræmi við veruleikann, þ.á.m. löggubarsmíðasagan. Frey og umboðsmanni hans var boðið í þátt hjá Opruh Winfrey, þar sem þau voru gjörsamlega tekin á beinið. Í kjölfarið var Frey úthrópaður sem svikahrappur og Münchausen nútímans og hann missti milljón dollara útgáfusamninginn sem hann var kominn með upp á vasann. Orðspor hans sem alvöru rithöfundar virtist fyrir bí.

 

Þrátt fyrir þessa sorgarsögu hafði Frey eignast nokkra harða aðdáendur, sem töldu hann einhvers konar snilling, sem afhjúpaði hræsni og hráskinnaleik bókmenntaiðnaðarins. Hann skrifaði fáeinar bækur til viðbótar, sem gagnrýnendur virtu jafnan að vettugi eða rifu í sig, en aðdáendur hans lofuðu í hástert í almenningskrítik á síðum eins og LibraryThing eða GoodReads eða í Amazon-umsögnum. Þær bækur hef ég ekki lesið og get ekki dæmt. En nú skal vikið að testamenti Freys.

 

The Final Testament of the Holy Bible fjallar (sem fyrr segir) um nýjan Messías. Sá er bandarískur piltur af Gyðingaættum, Ben Zion Avrohom, sem uppfyllir öll skilyrði spádóma Gamla testamentisins og Talmúð-fræða um að vera hinn smurði, enda er sjálfur rabbíni hverfisins sannfærður. En þegar Ben er 14 ára deyr ofbeldisfullur faðir hans og við tekur yfirgangssamur bróðir sem höfuð fjölskyldunnar og rekur þennan óvenjulega bróður sinn á dyr, í einhvers konar öfundssýki, að því er virðist. Í 16 ár lifir Ben Zion í reiðileysi undir nýju nafni, Ben Jones, og býr í niðurníddu hverfi hörundslitaðra, étur pizzur, vinnur fyrir sér sem öryggisvörður á byggingarstað og leikur tölvuleiki í frístundum. Hann lendir í alvarlegu slysi, nær yfirskilvitlegum bata þvert ofan í allar líkur og tekur að hegða sér einkennilega, dregur sig út úr venjulegu samfélagi, vill lifa meðal smáðra og útskúfaðra, étur upp úr ruslatunnum, gengur í lörfum og gerir kraftaverk.

 

Allt er þetta framreitt á afar trúverðugan hátt, einkum framan af, enda trúði ég því nánast sem nýju neti í fyrstu að um raunverulega atburði gæti verið að ræða. Við kynnumst Ben Zion í gegnum vitnisburði ýmissa ólíkra persóna, sem hann á samskipti við, og hann snertir líf þeirra flestra á ólíkan hátt. Þarna er frásögn púertóríkanskrar vændiskonu, sem síðar verður lagskona hans, verkstjórans á byggingarstaðnum þar sem vinnuslysið varð, læknisins sem gerði að sárum hans, blökkumanns sem tilheyrir öfgatrúarflokki sem hefst við í neðanjarðarbrautakerfi New York, FBI-lögreglumanns, lögmanns og ýmissa annarra, og þessi nýi Messías hefur áhrif á allt þetta fólk, svo mjög að það trúir flest á yfirskilvitlega hæfileika hans. Í upphafinu segir að sagan byggist á víðtækum viðtölum við fjölskyldu, vini og fylgismenn Bens Zion og hver kafli er eignaður frásögn einstaklings, sem komið hefur að málum þessa Messíasar strætisins. Í sögulok er heil blaðsíða, sem fer í þakkir til fjölda nafngreindra einstaklinga og heita margir þeirra sömu nöfnum og meintir „viðmælendur‟. Eftir lestur sögunnar sýnist mér þakkarlistinn líklega blanda af raunverulegum og uppdiktuðum þökkum.

 

Uppsetning og stíll sögunnar eru kapítuli út af fyrir sig. Margt í bókinni dregur dám af Biblíunni, enda eiga frásagnirnar að vera e.k. nútímaguðspjöll. Viðmælendur heita m.a. Luke, Mark, John og Matthew, en auk þess úir og grúir af Biblíunöfnum: Esther, Ruth, Jacob, Jeremiah, Peter og ýmsir fleiri. Þó er þetta ekki að öllu leyti einhlítt. Ein höfuðpersóna sögunnar á eftir Ben Zion er hin púertorikanska Mariaangeles, sem verður um síðir ein helsta lagskona hans, en Messías strætisins er samt ekki við eina fjölina felldur og á í ástarsambandi við fjölda kvenna og allnokkra karla einnig, að því er virðist. Uppsetning textans minnir á trúarrit (eldri Biblíur munu hafa verið settar upp á þennan hátt); engin greinaskil eru notuð; afar lítið fer fyrir samtölum og þegar um þau er að ræða, er þau að miklu leyti í formi spurninga og svara. Textinn á augljóslega að líta út eins og vitnisburðir eða testimonium ólíkra einstaklinga.

 

Við útgáfu skáldsögunnar virðist beinlínis hafa verið gert út á það hve höfundurinn er umdeildur: Lesandanum er seld hneykslun á svikahrappi, jafnhliða því að saga er endursögð á máta, sem sumpart gæti verið guðlast. Á kápu er að finna ummæli, eins og „Brilliant, brilliant, brilliant" (sem ég hefði á köflum viljað skipta út fyrir „Boring, boring, boring"), „Brave", „Honest" og sitthvað fleira. Frásaga af nútímamessíasi, sem stundar stóðlífi milli þess sem hann framkvæmir kraftaverkin, kann að hneyksla einhverja Bandaríkjamenn á biblíubeltinu sunnan Mason-Dixon-línunnar, en hún hreyfði ekki mikið við trúleysingjanum mér, sem hvað eftir annað hugsaði: „Been here, done this, read that". Þó er frásögnin ekki alslæm; einstaka sinnum tekst Frey að koma lesandanum á óvart, þótt margt sé að sama skapi heldur fyrirsjáanlegt.

 

Guðfræðin í bókinni er heldur ekki upp á marga fiska, þótt hún kunni að hneyksla einhverja bókstafstrúarmenn. Ben Zion á í samræðum við Guð, en samkvæmt sögunni er Guð ekki persóna eða persónulegur í neinum skilningi - málefni mannanna koma honum ekki við, per se - heldur á Guð skv. Frey/Ben Zion að vera yfirskilvitlegur kraftur, sem býr að baki og handan alls þess sýnilega og skynjanlega. Hann er það sem býr utan endimarka þess sem maðurinn skilur. Guðfræði bókarinnar er líka hálfpartinn dálítið pínleg hippaheimspeki ástarinnar, sem John Lennon orðaði svo ágætlega í „All you need is love." Hvað eftir annað verður Ben Zion á orði: „God is love" og hann gengur um og segir við sérhvern sem hann hittir: „I love you." Þannig er heimspeki bókarinnar að mestu simplisistísk og ekki ýkja djúp; Ben Zion flytur tölu yfir áhangendum sínum í eins konar kommúnu á bændabýli í „upstate New York" (minnir á Woodstock eða hvað?), en það er engin Fjallræða. Markmiðið virðist að einhverju leyti að samræma vísindahyggju og trú (Ben Zion trúir t.d. algjörlega á þróunarkenninguna og ekki á hefðbundinn Guð) og að samræma efnishyggju og andlegan veruleika, sem annar Bandaríkjamaður, Robert Pirsig, gerði þúsund sinnum betur fyrir 35 árum í Zen and the Art of Motorcycle Maintenance. Þótt Ben Zion sé gæddur yfirskilvitlegum mætti, þá er hann í öllum skilningi andstæðingur hefðbundinna trúarbragða; á einum stað mælir hann eitthvað á eftirfarandi vegu: „Trúin væri langmerkilegasta uppfinning Djöfulsins, ef hann væri þá til, sem hann er ekki." (Ég er næstum viss um að þetta er stolin speki, en man bara ekki hvaðan).

 

Í gegnum bókina gengur sem rauður þráður ákveðin raunsæ hugmyndafræði um að heimsendir sé í nánd, nánast í bókstaflegum skilningi. Mannkynið eitt er ábyrgt fyrir því hvernig málum er komið, skv. boðskap Bens Zion, en það er í reynd komið fram yfir þau mörk að aftur verði snúið. „Allnokkuð er síðan við ókum fram af hengifluginu," segir Ben Zion á einum stað, „við eigum bara eftir að lenda." Heimspeki Bens Zion miðar að því að draga sem mest úr hörku þessa áreksturs. Hann gengur í lörfum og étur úr tunnum til að nýta sem best þær takmörkuðu auðlindir, sem jörðin hefur upp á að bjóða. Nákvæmlega hvernig endalokin verða getur Ben Zion ekki sagt fyrir um; hann bendir á að á einhverjum tímapunkti muni heimsveldi ýta vanhugsað á takka, sem sendi sprengjur á loft, og að í kjölfarið verði svarað með því að ýta á marga takka. En ef stríð dugir ekki til að eyða mannkyninu, þá blasir við hægari dauðdaginn: Mönnunum fjölgar, auðlindirnar þverra, og jörðin verður þurrausin á endanum, af mannfólki og gnægtum sínum. Mannkynið flýtur sofandi að feigðarósi.

 

Augljós sannindi, ekki satt? Þau gera skáldsögu hvorki betri né verri - ef það er eitthvað, sem gefur þessari sögu Frey gildi, þá er það viðvörunin og lokatilraunin til að koma til skila jákvæðum boðskap til mannfólksins. Hann reynir að tala röddum ólíkra einstaklinga, en þegar upp er staðið eru þær heldur einsleitar - höfundurinn býr einfaldlega ekki yfir því næmi, sem David Mitchell sýndi t.d. í Cloud Atlas, þar sem ótrúleg fjölbreytni birtist í orðalagi og heimsmynd hverrar sögupersónu. Áberandi hjá Frey eru endurtekningar í stíl, sem verða yfirþyrmandi, þegar á líður bókina. Ben Zion gengur inn í herbergi, biðstofu, lestarvagn og allir fara að brosa, því að allir skynja nærveru kærleikans (nema ein skrifstofublók með skjalatösku, sem hrökklast út úr lest á næstu stöð undan augnaráði þessa lausnara). Stíllinn er líka ótrúlega simpill; nánast hver einasta setning byrjar á persónufornafni sem frumlagi og síðan kemur sögn: „He said...", „I did..." „We went..." Þennan stíl skortir tilfinnanlega ljóðrænu - hann er meira svona samansúrraður harðneskjulegur stíll stórborgarinnar - þótt einstaka sinnum hrökkvi eitthvað fallegt upp úr Ben Zion. Þótt ekki sé nema: „I love you."

 

Niðurstaðan? Sagan er heldur klén og klisjukennd og nær því varla að verða miðlungsskáldsaga. Einstaka verðug hugmynd inn á milli lyftir henni þó örlítið upp af hinum algjöra botni flatneskjunnar. Hinir trúuðu mega síðan velta fyrir sér og rífast út af hæpinni guðfræðinni, ef þeir vilja - það er ekki fyrir mig.