Ef Baudelaire hefði verið í Stuðmönnum ...

Vormánuðir síðastliðnir voru óvenjufrjóir í íslenskri bókaútgáfu. Þá komu m.a. út nóvellan Mörður eftir Bjarna Harðarson, skáldsagan Gosbrunnurinn eftir Guðmund Brynjólfsson og ágætar ljóðabækur á borð við Ástríði (eða Ástríður) eftir Bjarka Bjarnason, sem byggir á dagbókum Gísla Brynjúlfssonar frá fyrstu Hafnarárum hans, og Þýdd ljóð og smásögur eftir Tryggva V. Líndal, sem hefur m.a. að geyma fjölmargar ljóðaþýðingar úr verkum forn-grískra skálda. Sem og annar árgangur af ritröðinni 1005, sem fjallað mun um hér að neðan. Þótt lítið hafi verið fjallað um þessi verk af bókaskríbentum get ég fullyrt að um auðugan garð er að gresja.

Útgáfa ritraðarinnar 1005 eða IOOV er meðal metnaðarfyllstu útgáfuverkefna íslenskra bókmennta á síðustu misserum. Þar leggja ýmsir hönd á plóg og eftir því sem mér hefur skilist er ætlunin að gefa út í þrjú ár, alltaf þann 10. maí, en í hvert skipti skulu birtir áður óútgefnir textar á íslensku. Í fyrra voru heftin þrjú og annar árgangurinn er aukinn að vöxtum með fjórum heftum/ritverkum. Fjölbreytnin hefur verið mikil í þessum sjö verkum: Frumsamin íslensk skáldsaga, þýdd erlend skáldsaga, smásagnasafn, ljóðabók, prósaljóðabók, fræðigrein og þematískt textasafn margra höfunda.

Það er yfirlýstur tilgangur útgáfu 1005 að feta ekki troðnar götur, enda „lögð fæð á hugmyndafræðilegan einhug samtímans." Fyrir vikið er yfirbragð þessara verka stundum tilraunakenndara en gengur og gerist, en metnaður, fjölbreytni og sköpunargleði leyna sér ekki. Í nýjasta pakkanum eru verkin fjögur Hjarðljóð úr Vesturbænum eftir Svein Yngva Egilsson, smásagnasafnið Rússneski þátturinn eftir Braga Ólafsson, skáldsagan Uppfinning Morels eftir Adolfo Bioy Casares í þýðingu Hermanns Stefánssonar og loks textasafnið Styttri ferðir eftir ýmsa höfunda.

Af heftunum fjórum þótti mér mestur fengur í – og hér ber að undirstrika að um huglægt og persónulegt mat er að ræða – safni 50 prósaljóða eftir Svein Yngva Egilsson, sem heitir því skondna nafni Hjarðljóð úr Vesturbænum. Þessir prósar eru fremur stuttir, frá tveimur línum upp í rúmlega eina blaðsíðu, og raðað upp þannig að titill ljóðs byrjar á tilteknum bókstaf og síðan farið nær bókstaflega stafrófsröðina frá A til Ö. Fremur sjaldséð er að tiltekinn stafur komi fyrir fremst í titli oftar en einu sinni, þótt fáeinar undantekningar þekkist þar á. Þetta bendir til að röðin ráðist síður af því hvenær prósarnir voru samdir eða af þematískum forsendum, nema titlarnir hafi verið ákveðnir síðastir, eftir að ljóðin voru tilbúin. Ekki er um eiginlegar örsögur að ræða, því að sjaldnast er rakin atburðarás eða lýst samskiptum persóna. Oft er um stakar minningar að ræða, m.a. frá bernsku, oft með áherslu á hið óvænta, en einnig er viðfangsefnið draumar, leiklist, einstök hversdagsleg atvik eða undarleg fyrirbæri. Sumir textarnir hafa jafnvel yfir sér yfirbragð ljóðrænnar náttúrufræði, til dæmis þegar fjallað er um skóga, flugfiska, íslenska höggorma og jaðrökuna.

Heildaryfirbragð prósa Sveins Yngva er jákvætt og hugljúft, lífsglatt og oftast upplífgandi, en einstaka sinnum angurvært. Ef til vill er það undarleg samlíking, en líklega hefði Baudelaire ort svona, ef hann hefði verið í Stuðmönnum. Frá Baudelaire, frumkvöðli prósaljóðsins, er jú textastrúktúr Sveins Yngva kominn, en leikgleði orðanna gæti verið fengin frá gleðipoppsveit allra landsmanna. Oft er fallega, frumlega eða fersklega komist að orði, eins og: „Leiðin að Heklu liggur í gegnum hjartað." Orðaleiki er að finna nánast í hverjum texta; á mannamótum og í veislum „hella menn úr skálum ræðunnar" (sbr. skálaræður). Stundum eru orðaleikirnir byggðir á hljóðlíkingum eða hugrenningatengslum orða; jaðrakan „lifir á jaðrinum" og „fer á harðakani". Meira af skemmtilegri tvíræðni: Landakotskirkjan er „kirkjuskip" sem „liggur við festar" á Landakotstúni og í skugga þess „steinnökkva" lék ljóðmælandi fótbolta í æsku með vinum sínum á sumrin (Rómarfarið). Allnokkrum sinni bregður fyrir sláandi einfaldri speki: „Að lesa bók er bara aðferð til að hafa eitthvað á milli andlitsins og heimsins" (Lestur bóka) og svo er haldið áfram með að nefna að dagblöð, tölvur, regnhlífar og skildir fornmanna hafi þjónað sama tilgangi. Stundum eru yrkisefni Sveins Yngva óendanlega hversdagslega lítilmótleg og nánast mínimalísk, eins og að kaupa sér ís í útlendu fjallaþorpi þar sem einnig fást hannyrðavörur og falleg peysa, en í öðrum er tekist á við klassísk viðfangsefni allra tíma, á borð við dauðann (úr ljóðinu Borðsiðir), en jafnvel þá er hann ósköp heimilislegur:

„Dauðinn kemur eins og fremur viðkunnanleg boðflenna í eftirmiðdagskaffi, sem enginn var svo sem sérstaklega boðinn í, og sest í besta stólinn. Hann tekur hæglætislega í hornið á borðdúknum og þreifar á efninu með þumli og vísifingri. (Þetta er sænskur hördúkur, þó að það skipti kannski ekki máli í þessu samhengi.) Hraðar en auga á festi rykkir hann dúknum af borðinu undan öllu því sem þar er. Glamrandi bollar og titrandi kökur vita ekki fyrr til en þau standa á berri borðplötunni en hafa þó ekki hreyfst úr stað. / Það er auðvitað engin ástæða til að blása kaffiboðið af en einhvern veginn er stemningin orðin hrárri. Fáið ykkur endilega meira, segir gestgjafinn, ekki vantar veitingarnar./ Þessi í besta stólnum situr með kuðlaðan dúkinn í fanginu eins og sá sem veit upp á sig skömmina en virðist ekki hafa neina lyst. / Maður getur alltaf á sig blómum bætt, segi ég furðu hressilega og teygi mig í síðustu sneiðina."

Titill ljóðakversins er ef til vill villandi, því að eingöngu þrisvar í heftinu man ég eftir beinum vísunum í hjarðmanna- eða sveitasæluskáldskap (Hjarðljóðaraunir í Reykjavík, Sveitasæluljóð og Öskjuhlíð). En náttúran er sínálæg í sínum margbreytilegu myndum, t.d. í ljóðunum Viði vaxið og Skógarlíf; hið síðarnefnda er lengst allra ljóðanna, nær yfir rúma blaðsíðu og hefur að geyma bráðskemmtilega lýsingu og dulítið ljúfsára þroskasögu, um áhyggjuleysi stráka í görðum og trjám í Vesturbænum, uns skógardísirnar breyta þeim í satýra og þeir sem hafa klaufir geta ekki klifrað í trjám. Í öðru ljóði er einnig mjög bein vísun í gríska goðafræði, en það er hið bráðskemmtilega Íkarus:

„Maður sem dýfir sér fram af efstu brún á háhýsi nýtur óvenjulegs útsýnis á leið sinni niður. Ef hann hefur stungið sér á réttan hátt í uppstreymið sem gjarnan er við íslenskar blokkir helst hann á hvolfi alla leið og klýfur loftið með lágum en auðþekktum hvin. Margt ber þá fyrir augu sem áður var hulið. Hæð af hæð opnast honum og allt á haus, íbúar jafnt sem innbú, heimilisdýr og húsbúnaður."

Í seinni helmingi ljóðsins skiptir rækilega um sjónarhorn:

„Köttur úti í glugga er sá eini sem verður vitni að því undri er maður fellur af himnum ofan og fylgir honum eftir með gulum glyrnum sínum allt á leiðarenda. Svo grípur eitthvað annað athygli dýrsins og það fer að eltast við fiskiflugu í gluggakistunni. Hún hefur verið að reyna að komast gegnum glerið í allan dag. Handan þess er frelsið og kannski getur kötturinn hjálpað henni yfir um. Sólargeislarnir smjúga í gegn eins og ekkert sé og hitinn í stofunni er að verða óbærilegur."

Prósabók Sveins Yngva er prýðisvel heppnuð og ég finn henni fátt til foráttu. Einna helst er að hann ofnoti nokkuð bókmenntahugtakið „nykraður". Það er mjög við hæfi að bókinni lýkur með ljóði, þar sem hinn aldurhnigni Steingrímur Thorsteinsson er á heimgöngu ofan frá Öskjuhlíð að húsi sínu niður við Austurvöll og nemur af og til staðar að huga að smáblómi í vegkantinum. „Furðu léttur á fæti, gamli maðurinn, og kímir í sífellu ofan í algrátt skeggið." Einhvern veginn fanga þessi ferðalok anda ljóðabókarinnar allrar.

–---

Næst ber að nefna smásagnasafn Braga Ólafssonar, samheita einni sögu: Rússneski þátturinn. Þar getur að líta 9 mislangar smásögur, sem að sönnu má kalla bragískar: Atvik úr hversdagslífinu, stundum örlítið frábrugðin því allra hversdagslegasta, eru blásin upp í fáránlegar víddir til að gera þau frásagnarverð, oft með kímnum eða launfyndnum undirtóni; einnig oft með dulítilli ógn. Getur ókunnur maður, sem bankar upp á klukkan fimm einn nóvembereftirmiðdag til að safna dósum, mögulega átt sér miður góðan ásetning? Er óhætt fyrir móður að keyra þvert yfir bæinn með son sinn sjö ára til að láta hann leika við bekkjarfélaga sinn í öðru hverfi? Er ekki hyggilegast að koma í veg fyrir að strengjakvartett geti látið framleiða geisladiska sína í útlöndum í desember svo að þeir komist nú örugglega ekki á jólamarkað? Gæti verið háskalegt fyrir öryrkja að láta leigusala sinn, sem heitir Grímur Tomsen, vita að bókaútgefandi hefur á kaffihúsi þröngvað öryrkjanum til að kaupa tvær bækur, mögulega til jólagjafa? Gæti maður átt von á því að vera skotinn með haglabyssu þegar maður fer til dyra í miðju símtali við bróður sinn? Bragi dregur upp þær aðstæður, sem leitt geta af sér ofangreindar spurningar, af ótrúlegri smásmygli og minnir helst á niðurlenskan málara frá 15. öld sem málar hvert atriði svo nákvæmlega sem má verða, uns verkið samanstendur af yfirþyrmandi fjölda smáatriða og heildarmyndin fer að týnast. Og oftast svarar höfundurinn ekki eigin spurningum; þetta eru óútskýrðir hálf-súrrealískir brandarar – eða ekki. Fyrir vikið hentar smásagnarformið vel frásagnastíl Braga. Tvær sagnanna gerast í útlöndum og eru skemmtilega ólíkar; önnur greinir frá tragíkómískri og jafnvel voveiflegri uppákomu á suðrænu sólarhóteli í landi sem gæti verið Spánn (Kanaríeyjar?), en í sjálfu sér er engin vísbending um hvert landið er nema tvö orð úr máli þarlendra: Un accidente. Hin er sjálf titilsagan, sem gerist í Tampere í Finnlandi, þar sem stöðum og staðarheitum er lýst af gríðarlegri nákvæmni, þveröfugt við fyrri utanlandssöguna. Óvenju margar sagnanna gerast síðla hausts eða rétt fyrir jólaleytið, að því marki sem slíku er lýst. Sáralítil skörun er á milli sagnanna; þó læðist “Lalli föðurbróðir mömmu” inn í tvær þeirra, Bernskuminningar mínar og Minning hættir að vera minning. Oft er heilu söguhlutunum haldið uppi af samtölum einum, sem þá eru jafnan í senn, sannfærandi og hversdagsleg. Ein sagan, Efniviður fyrir ljóðskáld, sker sig úr í tvennum skilningi, að lengd eða öllu heldur stuttleika, því að hún er tæpra tveggja síðna löng, og einnig að efnistökum, vegna þess að hún felur frekar í sér lýsingu á aðstæðum heldur en frásögn af atvikum; þar er lýst kjallararými í húsi sögumanns, sem lokað er á alla vegu, innan frá og utan. Ef til vill er það í einhverjum skilningi táknrænt fyrir þessar sögur sjálfar.

–---

Þá komum við að þriðja verkinu. Ég hafði heyrt á skotspónum að þessi árgangur af 1005 innihéldi fræga skáldsögu frá árinu 1940 eftir argentíska rithöfundinn Adolfo Bioy Casares og var það mér sérstakt tilhlökkunarefni, ekki síst vegna þess að hann var góðvinur Borgesar sem hafði látið þau orð falla um á sínum tíma að sagan væri „fullkomin", Octavio Paz hafði tekið undir þau orð og ég hafði aldrei lesið stafkrók eftir Bioy Casares. Sagan heitir Uppfinning Morels og greinir frá flóttamanni sem hefur sloppið undan óskilgreindum yfirvöldum til eyðieyjar, sennilega í Suðurhöfum, og hefst þar við á fenjasvæðum, í stöðugum ótta við að verða gripinn og látinn gjalda fyrir óútskýrða glæpi sína með lífstíðarfangelsi, en á hæð nokkurri á eyjunni eru nokkrar byggingar og þar birtast einn góðan veðurdag ferðamenn, sem tala frönsku. En þegar hinn nafnlausi flóttamaður reynir að nálgast þá varlega, sýna þeir enga svörun, og þrátt fyrir það verður hann yfir sig ástfanginn af ungri konu úr röðum gestanna …

Uppfinning Morels er eins konar vísindaskáldsaga með stórundarlegu ástarsöguívafi og margvíslegum vísunum í ýmsar áttir, sem ég ætla ekki að rekja hér. Undarlegir atburðir reynast eiga sér skýringar, sem sumpart eru á mörkum hins röklega og skynsamlega. Ég verð að játa að ég átti von á að sagan hrifi mig meira; hún er að ýmsu leyti barn síns tíma, hefur eflaust verið svakalega framúrstefnuleg árið 1940, en það virkar máske dálítið kjánalegt nú á dögum. Alltént er frásögnin fjarri því að lúta lögmálum hversdagslífsins; tvær sólir og tveir mánar eru á lofti; fólk endurtekur í sífellu sömu samræðurnar og sömu hreyfingarnar; þetta er eins og að vera staddur í súrrealísku myndverki eftir Max Ernst eða de Chirico. Ekki er að sakast við prýðisgóða þýðingu Hermanns Stefánssonar, sem líður lipurlega eins og falleg á, heldur frekar að verkið eldist ekki vel. Það er alltént ekki minn tebolli, eins og enskurinnn segir. Ódámurinn ég hef sýnilega ekki sömu þekkingu á „fullkomnun" eins og Borges sjálfur. Eigi að síður tel ég mikilvægt að Íslendingar eigi sem mest af heimsbókmenntum í þýðingum á eigin tungumáli, svo að verk reynist aðgengileg sem flestum, og á þeim forsendum er þýðingin á Uppfinningu Morels þjóðþrifaverk.

–---

Fjórða og síðasta verkið í 1005 þetta árið er samansafn ljóða, prósa og frásagna undir yfirskriftinni Styttri ferðir, en þar er safnað saman mislöngum textum, sem eiga það eitt sameiginlegt að lýsa ferðalögum af einhverjum toga, stuttum sem löngum, andlegum sem efnisbundnum. Höfundar textanna eru ýmsir, innlendir sem erlendir, og er þeim (og þýðendum) safnað saman í lista í stafrófsröð í upphafi heftisins, en farin sú óvenjulega leið að nefna ekki hver á hvaða texta. Gefið er í skyn fremst í heftinu af „fararstjórunum" Hermanni Stefánssyni og Sigurbjörgu Þrastardóttur að úr megi verða eins konar samkvæmisleikur eða gestaþraut, þar sem menn geti stytt sér stundir við að para texta og höfund, en einnig látið í það skína að upplýst verði síðar. Þótt ég telji mig geta feðrað og mæðrað ýmsa textana ætla ég ekki að gera tilraun til þess á prenti.

Styttri ferðir þykir mér einna sísti hluti þessa árgangs af 1005 og er ekki einhlítt að útskýra hvers vegna, því að fjölmargar sögurnar/textarnir eru prýðilegar/-ir. En það er máske að á þessum tímapunkti verði fjölbreytnin að sundurleysi; gæðin eru afar misjöfn, sumar frásagnir langar og aðrar stuttar, sumar erlendar og aðrar innlendar; sumar leggja áherslu á innri veruleika og aðrar á hinn ytri. Farið er út um víðan völl, til Svíþjóðar, Japan, New York, Vínar og fleiri staða í útlöndum (þar sem t.d. járnbrautir ganga eða leyfilegt er að aka á hraðbrautum á 140 km hraða), sem og ýmissa staða hér innanlands.

Draga ber þó fram það sem vel er gert – og aftur skal undirstrikað að um persónulegt mat er að ræða, því að aðrar sögur gætu fallið öðrum lesendum í geð. Hérna er t.d. að finna nokkrar fullgildar smásögur, þ.á. m. eina sem hefur almennilegt pönsjlæn: Nokkrir dagar í New York. Önnur bráðskemmtileg saga fjallar um endurminningar stráks sem ætlaði ungur að flýja vist úr sveit, eignaðist annan valkost og sér ferlið allt nú með augum fullorðins manns sem kunnáttu hefur í bókmenntakenningum og heimspeki (Meðan á flóttatilrauninni stendur). Feikna snjall þótti mér örtextinn í Seibu-Ikebukuro línunni: „Ég er eins og fólk er flest á ferð í neðanjarðarlest; dropi í hafi, kem upp úr kafi, kannski (það er óstaðfest)." Hér þarf ekki að lesa lengi til að átta sig á að um er að ræða hefðbundið ljóð með rími og ljóðstöfum, sem kemur merkingu fyllilega til skila; hrynjandinni er að vísu ábótavant, en það eykur bara á skringilegheitin.

Annar afar skondinn texti er Til hughreystingar fyrir þá sem finna sig ekki í samtíma sínum: „Í framtíðinni þegar tímaferðalög verð a möguleg: Fólk fer ennþá á barinn en skreppur svo aftur í tímann til að fá sér rettu. Flestir munu hafa atvinnu og búsetu í sinni nútíð en ferðast í tíma í frítíma sínum. Í framtíðinnni mun það koma fyrir – sum kvöld – að þar verður enginn." Þessi texti er eiginlega enn fyndnari, þar sem hann kemur beint á eftir öðrum, sem reynir að vera fyndinn en en samt heldur tilgerðarlegur, með ofurnákvæmum leiðbeiningum sínum um hvernig skuli ganga upp stiga.

Þegar á heildina er litið finnst mér þessi annar árgangur máske ögn kraftminni en sá fyrsti, þar sem gæðunum er meira misskipt. Eigi að síður er verkið allt margfalt skemmtilegra, frjórra og líflegra en flest það sem annars kemur út hérlendis. Þessi annar hluti af 1005 er hátt yfir meðallagi og hátt yfir meðalmennsku hafinn.

--- 

P.S. Ég biðst velvirðingar ef tvenns konar leturgerðir birtast í pistlinum. Tæknin hefur tekið völdin af mér og ég hef ekki náð að ráða niðurlögum hennar.

Mörðr hét maðr

Mörðr hét maðr …

Svo hljóma upphafsorð merkustu bókar Íslandssögunnar, ef marka má ný-vatnsausinn kanón íslenskra bókmennta. Átt er að vísu við Mörð gígju, en síðar í sömu bók kemur fyrir annar Mörður, ólíkt frægari og atkvæðameiri, dóttursonur hins fyrri, og er sá Valgarðsson. Um þann fræga Mörð hefur Bjarni Harðarson skrifað bók.

Fornsögur Íslendinga hafa um langa tíð veitt höfundum þjóðarinnar innblástur; nýleg dæmi eru þríleikur Einars Kárasonar úr Sturlungu og Glæsir eftir Ármann Jakobsson, einnig Morgunþula í stráum eftir Thor og Mörg eru ljónsins eyru eftir Þórunni Erlu-Valdimarsddóttur. Það er líklega ofrausn að skilgreina Mörð eftir Bjarna Harðarson sem sögulega skáldsögu; bókin er innan við hundrað síður að lengd í ekki ýkja stóru broti, stundum með auðar síður á kaflaskilum, og skilgreinist frekar sem nóvella.

Bjarni tekur sér fyrir hendur það stórhuga verk að endurskilgreina persónu Marðar Valgarðssonar og réttlæta ýmsar gjörðir hans sem orka tvímælis í Njálu. Sagt er frá í 1. persónu og hefst sagan þar sem fjörgömul titilpersónan kennir dóttursyni sínum þann leik að etja saman fylkingum og fylgjast með öðrum berast á banaspjót, en standa sjálfur hjá. Annars er Mörður lengst af karlægur í sögunni og rifjar upp atburði lífs síns frá þeim sjónarhóli. Hann hefur lifað tímana tvenna í bókstaflegum skilningi, með heiðni og kristni. Honum er meinilla við prestlinga og förumunka og kenningar þeirra, en er þó blendinn í trúnni; á sér bæði róðukross og smálíkneski af Þorgerði hölgabrúði. Þriðji gripurinn í hans eigu er svo gamla gígjan sem afi hans var kenndur við.

Sem við er að búast fer heilmikið púður í endursögn þeirra atburða úr Njálu sem Mörður kom nálægt. Nú vill svo til að ég er ekkert sérlega vel lesinn í þeirri frægu bók, hef bara farið í gegnum hana þrisvar – og oftast með hangandi hendi. Fyrsta skiptið var ég í mennntaskóla og ekkert sérlega viljugur til þessa verks frekar en annarra af bóklegum toga – mér þótti skák, brids og stelpur meira spennandi. Um þrítugt las ég bókina svo aftur af sjálfsdáðum og af nokkurri athygli. Þá kom ég auga á margvíslega snilli, en þótti heildin þó heldur sundurleit, eins og fjórum Íslendingasögum hefði verið skeytt saman. Þriðja sinni böðlaðist ég í gegnum Njálu þegar ég setti mér það nánast einhverfukennda markmið að lesa allar Íslendingasögurnar í tveggja binda útgáfu Svarts á hvítu (náði ég næstum að klára allt fyrra bindið og las svo einnig alla Íslendingaþættina aftast í síðara bindi, en tilviljun ein réði því að Brennu-Njáls saga var undir B-i í stafrófsröðinni og þóttu mér þá bæði Egla og Grettla skemmtilegri).

 

Nóg um það. Bjarni er augljóslega þaullesinn í Njálu, svo vel að hann les oft milli lína, þ.e. útskýrir gerðir og athæfi persóna sem lítt eru útskýrðar eða illskiljanlegar í fornsögunni sjálfri. Hann bætir jafnvel býsna miklu við Íslandssöguna, þegar hann gengur út frá því að í Rangárþingi, og þá helst “niðri á svörtum söndunum”, búi allmargt manna af írskum uppruna, ýmist sem munkar eða þrælar/ambáttir/leysingjar. Eru þeir í Merði oft nefndir “paparnir”, hinir “stórfættu”, hinir “berfættu” eða annað, en væntanlega byggir hugmyndin á því að hellar í Landssveit hafi í reynd verið íverustaðir fólks af írskum uppruna á fyrstu öldum Íslandsbyggðar (sem annars er mjög umdeilt meðal sagn- og fornleifafræðinga). Mörður Valgarðsson útskýrir ungur fyrir konuefni sínu, Kötlu Gissurardóttur hvíta, að á hans heimaslóðum séu paparnir hvað fjölmennastir, þótt smáættað undirmálsfólk séu, en næstir komi hinir heiðnu að tiltölu. Gefið er í skyn að kristnitakan hafi verið pólitískt refsbragð að undirlagi hins slæga Gissurar hvíta til að koma á “saxneskri” kristni, því að samkvæmt henni var írska kristnin full af trúvillu og mætti þannig með “réttari” kristni undiroka hina fjölmennu papa og halda þeim á mottunni.

 

Tímarammi sögunnar er nokkuð ljós, þótt hann sé fyrst og fremst gefinn í skyn með vísbendingum á stangli. Hinn langlífi og karlægi Mörður er kominn yfir níu tigu vetra í aldri (21) og á einum stað í frásögninni er þess getið að mágur hans Ísleifur bíði biskupsvígslu (53) sem varð árið 1056. Mörður er goði kominn af tignum norrænum ættum, afkomandi Ketils hængs sem nam stóran hluta Rangárhverfis. Og þá komum við að lykilhugmyndinni sem birtist í Merði, en hún er sú að Njála gangi út á valdabaráttu, þar sem hinir írsku undirmálsmenn eru að reyna að olnboga sig til áhrifa með því að sölsa undir sig goðorð hinna norrænu eða stofna til eigin viðbótargoðorða. Þetta reynist lykillinn að flestum pólitískum aðgerðum (eða aðgerðaleysi) Marðar Valgarðssonar – hann er að tryggja völd sín og heiður ættarinnar og honum tekst það flestum betur, með klókindum og flóknu neti vinatengsla, uns hann stendur uppi sem sigurvegari átakanna. Gamall fer hann hins vegar að heyra sögur, til orðnar að undirlagi papa, förukerlinga og undirmálsfólks, þar sem öllu er snúið á haus, hann gerður að illmenni, en þeir Njáll og Höskuldur Hvítanessgoði hafnir til skýjanna nánast sem helgir menn. Þar sjáum við glitta í einhvers konar frumgerð þeirrar Njálu sem við öll þekkjum – þar sem sannleikanum var umturnað.

 

Athyglisvert er að sjá hvernig Bjarni Harðarson fer með karlinn (?) hann Njál. Samkvæmt Merði er Njáll útburður sem papar tóku að sér og ólu upp í eigin hugmyndafræði, svo að hann gekk erinda þeirra, nánast eins og evil mastermind að koma fram áformum sem grafa undan völdum hinna stórættuðu norrænu og færa þau í hendur papanna og alþýðufólksins. Gunnar á Hlíðarenda verður peð í þessu tafli, enda ekki merkilegur í augum Marðar, sem, aðspurður hvers vegna þeir hafi drepið Gunnar, svarar: “Drápu og drápu. Öllu má nú nafn gefa. Þessi maður hafði æst á móti sér alla verstu menn héraðsins og brytjað niður. Svo áttum við að gæta hans. Hvaða kenning er það? Ekki nein sem farið er eftir. Hvorki þá né nú. Nei, þar börðust þær mannfýlur sem okkur höfðingjana mátti einu gilda þó allar dræpust.” (16) Bjarni leggur nokkra áherslu á tvíkynjun og tvíeðli Njáls, skeggglausan og lágtalaðan, með rödd á undarlegu tónsviði, “sem kórdrengur í Saxlandi”. (41) Þegar upp er staðið reynist Njáll heldur lítilsigldur. Enda segir Mörður: “Engir voru þó svo orðsjúkir og illorðir sem Njálungar og þeirra hyski.” (39) Undantekningin er Skarphéðinn, tröllið sem mótsagnakennt er sonur hins fínlega Njáls; með Héðni finnur Mörður til vinarþels, skyldleika og samúðar, ef til vill vegna þess að faðir hans heldur hann sem húskarl, lífvörð og vikapilt.

 

Þótt stjórnmálaskýringar og klækir séu fyrirferðarmikil í Merði, þá er þar þó engan veginn eina víddin. Titilpersónan á sér margvíslegar persónulegar hliðar, bæði aðlaðandi og fráhrindandi. Hann er oft stærilátur og stórlátur, stóryrtur og stórkarlalegur í tali, sparar ekki stóru orðin um þá sem honum finnst lítið koma til og dómharður í meira lagi. En hann er að sama skapi barngóður, gamansamur og kemur oft vel fyrir sig orði. Af ókunnri ástæðu er hann mikill kattavinur og gerir kona hans ýmist grín að honum eða hæðist vegna þess. Mörður karlinn á þó í dálitlu sálarstríði vegna kattaástúðarinnar, því að honum er nauðsynlegt að verða sér úti um kattagarnir sem strengi í sína gömlu gígju – og þær fást ekki nema köttur sé drepinn. Mörður er mannlegur umfram allt, með jákvæðum og neikvæðum formerkjum, og þótt saga Bjarna sé í einhverjum skilningi réttlæting fyrir hann, þá er hann engan veginn hvítþveginn og viðurkennir sjálfur breyskleika sinn. Það er mennskt að vera breyskur: “Veröld sem ekki leyfir breyskum mönnum að deyja með reisn, sú veröld er ill.” (34)

 

Hinar frægu kvenhetjur Njálu – Hallgerður, Bergþóra og Hildigunnur – eru ekki fyrirferðarmiklar í Merði. Þetta er fyrst og fremst karlaheimur sem lýst er. Þó fær ein kona mikið rúm í sögu Bjarna, sjálf eiginkona Marðar, Katla Gissurardóttir. Samband þeirra tveggja er með því þekkilegasta og yndislegasta í allri sögunni. Það er enginn dans á rósum; stundum rífast þau svo heiftarlega að hjónabandið virðist ætla að bresta eftir endilöngu. En svo sættast þau og þá verður lífið aftur yndislegt. Alloft kemur Mörður henni til að hlæja, stundum með stríðni eða ýkjusögum, til dæmis um að Gunnar hafi stokkið hæð sína í öllum herklæðum. Það er ljóst frá fyrstu tíð að þeim Merði og Kötlu líst vel hvort á annað – eru eins og sköpuð hvort fyrir hitt – en eru ekki að sama skapi ýkja ásjáleg. Mörður lýsir sjálfum sér sem lágvöxnum, ófríðum, breiðum og digrum. Og hann gefur í skyn að aðrir komi ekki auga á fegurð Kötlu sinnar – en það sé hann einn sem sjái eldinnn sindra í augum hennar. Og hann stærir sig af því að hafa aldrei slegið til hennar (né hún til hans), eins og algengt virðist vera á öðrum bæjum. Og þegar hann fjörgamall segir söguna hefur Katla verið önduð í þrjá áratugi – og hann er hvorki heill né hálfur maður síðan hún dó. Samband þeirra er stormasamt, en einnig gamansamt, heillandi og fagurt. Fölskvalaus ást með meðfylgjandi meinum: “Við höfðum elskast og líka hatast. Stundum heila daga og ég var í helvíti. Ég og við bæði. Enda alla tíð elskast með ærslum og ég vissi mig sælastan allra manna. Einnig nú því enginn átti slíkar minningar sem engin orð náðu til.” (23) Það eru semsagt hjónin Mörður og Katla sem eru fyrirferðarmest í sögunni og hún er sögð frá sjónarhóli hagsmuna þeirra.

 

Um stíl Bjarna er margt að segja og flest afar gott. Hann er mergjaður, jafnvel kynngimagnaður á köflum. Hér kemur eitt gott sýnishorn, úr bláupphafi XVI. kafla: “Illgirnin. Ég get þreifað á henni og veit hvernig hún lyktar og hvernig hún er í lögun. Löng og slepjuleg getur hún potað sér inn í alla anga og skanka. Rammur er hennar skítaþefur, þefur hinna heimsku og óforsjálu, hinna fótstóru og berfættu, andi hennar er seigur eins og fljótandi hvelja.” (73)

Orðfærið er fádæma blæbrigðaríkt og notkun fátíðra orða og orðatiltækja blasir við á hverri síðu; gaman að sjá máltæki á borð við “Til þess eru refirnir skornir” og “Það kostar klof að ríða röftum” skynsamlega notuð, en höfundur má jafnvel vara sig að ganga ekki of langt í þeim efnum. Og að einu leyti fer hann yfiir strikið: Mörður notar (einstaka sinnum) nútímaleg orð eins og sefasýki, karnival, bestía og trakteringar, og þótt ég telji fullkomlega liggja í valdi höfundar að velja orð sín, þá finnst mér að sama skapi óþörf lýti þegar auðveldlega má finna orð trúrri texta frá 11. öld. Hvað með þegar Mörður bætir puh og huh aftan við mál sitt? Og þá eru það bara enda-háin sem ég hnýti í; mér vitanlega endar ekkert íslenskt orð á h-i og held ég að þetta hljóti að vera óþörf enskuáhrif.

 

Rétt er einnig að nefna að staðarlýsingar allar í sögunni eru einkar sannfærandi; Bjarni Harðarson virðist þekkja hverja þúfu úr sögusviði Njálu. Og vert er að nefna athyglisverða bókarkápu: Hálft andlit af bláeygum, bláskeggjuðum og veðurbörnum manni, sem væntanlega á að tákna Mörð. Og það er líka eitthvað táknrænt við að andlitið allt kemur ekki í ljós fyrr en lesandi brýtur í sundur innbrotna kápusíðuna. Þá birtist Mörður allur, íbygginn, íhugull, ögn sposkur og þó alvarlegur, en umfram allt mennskur.

 

Mál er að linni. Mörður eftir Bjarna Harðarson er fjári snaggaraleg og mestmegnis afar vel stíluð saga. Og til gæti verið önnnur túlkun á sögu Bjarna allri. Alkunna er að orðið lygamörður er komið af nafni Marðar Valgarðarsonar. Og kannski er Mörður Bjarna Harðarsonar að ljúga öllu saman, sem hann segir, og þá stendur eftir að allt sem segir um Mörð í Njálu er rétt.

Óbreyttur bogliði í Hundrað ára stríðinu

Hvernig var líf bogliða í þjónustu Játvarðar þriðja Englandskonungs við upphaf Hundrað ára stríðsins? Hvaða lífsgleði gat hann notið og hvers konar harma upplifað? Hvernig þoldi hann vetrarkulda og sumarbreiskju í herferðum um Norður-Frakkland og hvernig fór orrustan fræga við Crécy fram? Öllum þessum spurningum og miklu fleiri svarar Bernard Cornwell fádæma vel í skáldsögu sinni, Harlequin.

Cornwell er firnagóður skáldsagnahöfundur og langt yfir meðallagi þegar höfð eru í huga gríðarleg afköst hans. Ef það er einhver mælikvarði, þá er Beta Bretadrottning fyrir löngu búin að aðla hann með OBE eins og McCartney og Elton John. Fyrir 15 árum eða svo las ég í einni beit sex bækur eftir Cornwell, hverja annarri betri. Þar bar langhæst þríleikur um Arthúr og Merlín (The Warlord Trilogy), einkar frískleg, frumleg, raunsæ og athyglisverð túlkun á annars útjaskaðri þjóðsögu. Frægustu bækur Cornwells munu samt bækur hans um Sharpe liðþjálfa, sem orðnar eru yfir 20 talsins, en eftir þeim voru búnar til allfrægar sjónvarpsmyndir, sem gerðu leikarann Sean Bean að stórstjörnu. Af öllum bókunum um Sharpe hef ég þó aðeins lesið tvær.

Langflestar skáldsögur Cornwells eru sögulegs eðlis og þá gjarna tengdar hernaði og grimmilegum átökum. Hann hefur skrifað langa bókaflokka um tíma Arthúrs, víkingatímann á Englandi, hundrað ára stríðið og Napóleonsstríðin – og þrátt fyrir að stríð séu miðlæg í bókum hans, með öllum sínum hörmungum og hryllingi virðist uppsprettan óþrjótandi.

Því er Cornwell nefndur hér að ég endurlas nýlega bók eftir hann, Harlequin. Hún kom út rétt eftir aldamót og las ég hana fyrst skömmu síðar, fyrir rúmum áratug, en í samræmi við stefnu mina að endurlesa sem flestar góðar bækur á seinni hluta ævinnar las ég hana aftur nú í sumarfríinu.

 

Harlequin gerist við upphaf Hundrað ára stríðsins á 14. öld og hefur sem lykilpersónu ungan bogliða, Thomas frá Hookton. Heimabær hans hefur verið lagður í eyði og hann hefur gengið til liðs við innrásarher Englendinga á Bretagne-skaga, enda flinkur með bogann. Fyrir ókunna má nefna að í Hundrað ára stríðinu unnu enskir bogliðar stórafrek, vopnaðir bogum frá sínum heimaslóðum, svokölluðum langbogum, og höfðu jafnan betur en Frakkar vopnaðir “nýtísku” lásbogum. Einnig berjast menn þarna miðaldalega sem riddarar á hestbaki, þótt hofmóðurinn fari þverrandi. Þá eru menn einnig að prófa sig áfram með frumgerðir af fallbyssum og skotvopnum – og sjá litla framtíð í þeim. Bókinni lýkur síðan með næstum hundrað blaðsíðna lýsinga á aðdraganda orrustunnar við Crécy og átökunum sjálfum. Sú orrusta er jafnan talin meðal þeim mikilvægustu í sögu Evrópu, því að með sigri þar komst Hundrað ára stríðið á skrið og Englendingar tryggðu að Frakkar yxu ekki öðrum þjóðum Evrópu yfir höfuð löngu fyrr en raunin varð.

Styrkur Harlequin liggur í ýmsu. Varðandi sögulegan áreiðanleika sýnist mér erfitt að gefa höfundi annað en 9.5 í einkunn. Og hann kann þá list að búa til nær ómótstæðilega blöndu klisju og frumleika. Hann þræðir sjaldséðan milliveg væntinga og hins óvænta. Oft virðist sagan stefna í hefðbundna átt – á tímabili hélt ég jafnvel að hún yrði rómantísk ástarsaga – en síðan er lesandinn löðrungaður rækilega og hryllingur, nauðganir, ofbeldi og stríðsógnir blása burt allri rómantík. Lykilpersónur eru myrtar fyrirvaralítið, þeim nauðgað eða þær hrekjast á faraldsfót – hér skal máske hafa um fæst orð til að upplýsa ekki um framgang sögunnar. Látum nægja að nefna að hún kemur margoft á óvart.

Stíll bókarinnar er látlaus og einfaldur og fræðandi á þann hátt að upplýsingum er dreift jafnt án þess að íþyngi sögunni eða atburðarásin hökti. Slíkt kann að virðast áreynslulítið en krefst í raun kunnáttu og þekkingar. Og þegar upp er staðið tekst Cornwell að ná fram sérstökum stíl og sinni eigin rödd með andstæðunum í því sem hann lýsir, fegurðinni og ljótleikanum, þess sem lesandinn væntir og hins óvænta. Einna helst er að orrustan við Crécy, með aðdraganda sínum, verði full fyrirferðarmikill hápunktur – næstum hundrað blaðsíður í 500 síðna bók.

Persónusköpun í Harlequin með ágætum. Lykilpersónur eru dregnar skýrum dráttum og þeirra meginkostur er að þær eru blandaðar að eðli. Thomas frá Hookton kann að vera hjartahreinn, en hann er einnig hégómlegur (hann ber sítt, svart hár sitt í tagli sem hann bregður bogastreng um) og hann tekur oft þátt í ofbeldisverkum, bæði í atvinnuskyni og af öðrum hvötum. Höfuðandstæðingur hans í bókinni, Sir Simon Jekyll, er ef til vill helst til vægðarlaus og einsleitur illvirki, en þó jafnvel kostum gæddur og sýnir jafnvel af sér góðmennsku við tilteknar kringumstæður. Það eru samt máske minni háttar persónur, sem eru öðrum eftirminnilegri: Mordecai, kaldhæðinn læknir af Gyðingaættum, sem telur öruggustu sjúkdómsgreininguna felast í að bragða á hlandi sjúklingsins; munkurinn Germain, sem er fróðleiksnáma um sögu og helga dóma, en kann að efast í trúnni á sinn hátt, enda veit hann um klaustur sem geymir þrjár forhúðir af ungbarninu Jesú; hinn vígreifi klerkur Hobbe sem hatar Frakka eins og pestina. Karakterar af þessum toga detta inn í söguna frá fyrstu blaðsíðu til síðustu og glæða hana lífi og gamansemi.

Best tekst Cornwell þó máske að bregða upp lifandi mynd af stríðsátökum, með öllum þeim hryllingi sem fylgir. Þar er ekkert fært undan og ekkert fegrað. Hestar kviðristir jafnt sem hermenn; þegar kemur á blóðugan vígvöllinn hverfur öll riddaraleg hofmennska á augabragði. Og jafnvel mitt í hryllingnum, á ögurstundu þegar um líf og dauða er að tefla og grimmdin er skefjalaus, geta menn sýnt af sér göfugar hliðar: Hugdirfð og fórnarlund. Mikill hluti hernaðar, sem fram fer í Harlequin, lýsir umsátrum og þegar borgir falla verða fórnarlömbin fyrst og fremst almennir borgarar. Mannslíf verða einskis metin: Morð, rán, nauðganir og allsherjar eyðileggging eru óhjákvæmilegu fylgifiskar stríðs, sama hversu menn vilja hafa hlutina á annan veg. Og líf hermanna er enginn dans á rósum: Þeir þola hungur og pestir, hollusta er til sölu hjá mörgum, svik og prettir á hverju strái og hermennnirnir ragna hraustlegar en Kolbeinn kafteinn. Einn óhugnanlegur þátturinn í stríðsrekstri 14. aldar voru tortímingarleiðangrar, sem farnir voru um sveitir í grennd við umsetnar borgir, bæði til að afla matvæla fyrir umsátursherinn, en ekki síður til að valda almennri ógn og skelfingu um sveitir til að draga úr baráttuþreki andstæðingsins. Öllu þessu er lýst ofan í smæstu atriði í Harlequin.

Annar firnasterkur kostur bókarinnar birtist í kraftmikilli samfélagsmynd. Stéttarskipting er ströng og afdráttarlaus; þeir heppnu hafa fæðst sem aðalsmenn, síðan eru hin ógæfusamari alþýða, og inn á milli þessarar tvískiptingar danglar fjöldi samfélagshópa. Kirkjuhöfðingjar standa nær aðlinum, sóknarprestar nær alþýðu. Sumir aðalsmenn hafa fallið ofan í fátækt og vilja rífa sig upp, einhverjir tilheyra kaupmannastéttum og hafa gifst inn í aðalsættir, oft í óþökk þeirra með bláasta blóðið. Aðalsmenn leggja sér til hest og hertygi, sem er dýrt, og þeim fylgja gjarnan fleiri vopnfærir menn (men-at-arms), hraustir kappar, oft útrústaðir af aðalsmönnum. Miklu skiptir hvort menn fæðist skilgetnir eða sem bastarðar. Og sem við er að búast í stríðssögu er heimur karlmanna í forgrunni. Fáeinar kvenpersónur eru þó í burðarhlutverkum, oftast óþarflega fallegar, en þær eru jafnan varnarlitlar nema þær eigi sér volduga verndara. Þá er togstreita ólíkra fylkinga innan hersins skýrt dregin fram – bogliðar og riddarar lenda stundum í stælum þótt þeir neyðist til að vinna saman. Þegar kemur að því að ráðast inn í borg eða berjast á vígvelli gildir mestmegnis eitt lögmál: Hver maður fyrir sig. Enn má nefna að valdastigi innan hersins, allt frá kokki upp í kóng, kemur aðdáunarlega vel fram. Játvarður Englandskonungur og Filippus Frakkakonungur stíga lítillega fram í bókinni, þó sem heldur fjarlægar og upphafnar persónur.

Cornwell er þó ekki óskeikull fremur en aðrir höfundar og stundum sýnist maður hann hafa annað augað fullmikið á mögulegri bíómynd gerðri eftir sögunni. Samskipti Thomasar frá Hookton og franska riddarans Guilliame d´ Evecque eru heldur ólíkindaleg, sem og samdráttur bogliðans og Elenóru. Þá er reynt að troða fullmiklu inn í líf Thomasar sumarið 1346; hann lifir flökkulífi með Jeanette fram yfir mitt sumar, tekur þátt í umsátrinu um Caen (sem átti sér stað 11. júlí 1346, þótt dagsetning sé ekki nefnd), er þar næstum drepinn, en tekst á næstu vikum að ná heilsu, öðlast djúpa vináttu Guillaume, vinna ástir Elenóru og elta uppi enska herinn svo að hann sé tilbúinn í bardagann við Crécy þann 26. ágúst (dagsetning sem Cornwell nefnir). Hér er höfundur augljóslega í vandræðum með að láta veruleika mannkynssögunnar og lögmál skáldsögunnar ganga upp.

 

Þegar ég las Harlequin fyrst fyrir tólf árum eða svo, vissi ég ekki að hún yrði fyrsta bókin í þríleik; ekkert á bókarkápu míns eintaks gefur til kynna að höfundur hyggist halda áfram. Sú mun þó hafa verið raunin, svo ég verð líklega að fara svipast um eftir seinni bókunum. Ekki nóg með það, heldur var titli sögunnar breytt fyrir Bandaríkjamarkað og mun hún (eða allur þríleikurinn) heita þar The Archer´s Tale. Hvað sem því líður, þá get ég óhikað mælt með Harlequin sem sjálfstæðu skáldverki. Á Goodreads gefa um 11 þúsund lesendur henni meðaleinkunnina 4.08 (af 5 mögulegum) sem þykir býsna hátt, sérstaklega þegar svo margir eru um einkunnagjöfina. Og ég sé að ég þarf brátt að snúa mér að því að endurlesa The Warlord Trilogy eftir sama höfund – í minningunni voru þær stórkostlegar.