Af Þiðrandabana, tordýfli, hrymguðum fótum og skeindum þjó

Fljótsdæla saga er líklega ekki í hópi vinsælustu Íslendingasagna, nema máske austur á Héraði. Fyrir tilviljun las ég hana næsta á eftir Finnboga sögu ramma, einfaldlega vegna þess að hún kom næst í stafrófinu. (Reyndar hafði ég ætlað að leggja fyrir mig Vatnsdæla sögu, til að kunna þann söguþráð áður en húnvetnskar hannyrðakonur verða reiðubúnar með refilinn sinn góða - en sú saga verður að bíða um hríð.)

 

Hvað um það - Fljótsdæla saga, já. Ein rússibanareið, sem óhætt er að mæla með. Sagan er frábrugðin öllum öðrum Íslendingasögum, sem ég hef lesið, í jákvæðasta skilningi. Sést þetta strax á upphafssetningunni. Oft byrja Íslendingasögur á á mannsnafni. „Mörðr hét maðr" (Njála), „Úlfr hét maðr" (Egla), „Ketill flatnefr hét maðr" (Laxdæla), „Önundr hét maðr" (Grettla). En hvernig byrjar Fljótsdæla? Jú, svona: „Þorgerður hét kona." Strax í upphafi er sleginn annar tónn, við byrjum á kvenmannsnafni.

 

Og sagan heldur áfram að skera sig úr, bæði varðandi efni og stíl. Á löngum köflum er horfið frá hinni hlutlausu og hlutlægu frásagnaraðferð Íslendingasagnanna og í staðinn er efnið oft borið fram í nútímalegum spennusögustíl, þar sem margt er dulið lesandanum uns hið rétta kemur í ljós.

 

Víst er sagan á köflum með töluverðum býsnum og ævintýralegum ólíkindum, einkum framan af, þar sem við sögu koma jötunn í helli (á Hjaltlandi) og jarlsdóttirin Droplaug sem tröllið heldur fanginni hjá sér. En auðvitað kemur íslensk hetja og reddar málunum. Þegar á söguna líður hverfa þessi ævintýraminni nokkuð, en í staðinn kemur æsilegur spennusagnastíll. Sjaldan hef ég lesið nokkuð magnþrungnara í seinni tíð en eltingarleik þeirra Droplaugarsona, Helga og Gríms, við Austmanninn Gunnar Þiðrandabana, sem nýtur aðstoðar hins slóttuga Sveinunga. Á þeim flótta kemur við sögu ein útgáfa sem minnir afar mikið á felustað Gissurar Þorvaldssonar í sýrukerinu á Flugumýri, úr Íslendingasögu Sturlu Þórðarsonar. Í Fljótsdæla sögu er það á þann veg að bátur liggur á hvolfi í naustum, stokkfrosinn við jörðu til stafna, en þar undir er að vetrarlagi í óveðrum geymt fé, sem smokrað getur sér milli fjöruborðs og borðstokks. Þetta verður felustaður Gunnars um stund, en óvinir hans undir forystu Helga Droplaugarsonar koma þar að, hleypa rollunum út og pjakka með spjótum sínum í myrkrið inn undir bátinn í leit að óvini sínum og tíma ekki að snúa bátnum við, því að þá munu þeir brjóta hann til stafnanna og fleyið er öndvegissmíð. Þar innan við hefur Gunnar þrýst sér upp í botninn með höndum og fótum, svo hann snertir ekki jörðu. Er hann reyndar skeindur við þjóinn, en æmtir hvorki né skræmtir, og óvinirnir finna hann ekki og fara burt, þótt þeir taki síðar eftir því að blóð úr Gunnari hefur smurst á fal spjótsins. Ævintýraleg undankoma sem gæti verið úr Die Hard 5. En að lokum er það sjálf Guðrún Ósvífursdóttir sem kemur við sögu þegar ákvarða þarf örlög Gunnars Þiðrandabana og skulu þau ekki rakin hér.

 

Sagan hlýtur að vera gullnáma þeim sem búa á norðausturhorni landsins. Sögusviðið er Fljótsdalshérrað, Vopnafjörður, Borgarfjörður (eystri), Njarðvík (eystri), Mjóifjörður og víðar, með sæg örnefna, og ímynda ég mér að gaman hljóti að vera að ferðast eftir kennileitum og staðháttum - slíkt hlýtur að vera unnt að mestu. Þá er eftirtektarvert hversu stór hluti sögunnar gerist að vetrarlagi - stundum þótti mér sem Auðnin eftir Yrsu eða Harðskafi eftir Arnald væru Mallorcu-bókmenntir í samanburði. Sérstaklega fann ég fyrir kuldanum, þegar kappinn Gunnar (já, hann er kappi, þótt hann sé illmenni) hleypur berfættur um klakaauðnir svo að hann „hrymgast" um fætur og hvað þá þegar hann syndir klæðalítill yfir víkina að vetrarlagi. Brrrr! Oft er sagan tilfyndin, jafnvel á stórkarlalegan hátt: Þannig er til dæmis Gunnar að ganga örna sinna, þegar Droplaugarsynir finna bæli hans, og þannig komin skýringin á því hví hann er svo klæðafár á flóttanum. Ekki er miklu síðri frásögnin af rjúpnaveiðum þeirra Droplaugarsona í snjónum að vetrarlagi, þegar Helgi er tólf vetra og Grímur tíu, en í þeirri ferð drepa þeir Þorgrím tordýfil, sem rægt hefur móður piltanna með því að breiða út orðróm um að hún hafi lagst með þræl. Þegar þeir koma heim úr veiðiferðinni spyr Droplaug syni sína um bráð og Helgi verður til svara: „Smátt er í veiðum, móðir, veiddi ég tordýfil einn." Reyndar er fjöldi eftirminnilegra tilsvara í sögunni - hún er fjársjóður um þau efni.

 

Og sögulokin - ég hefði getað grenjað. Yfir því að fá ekki meira. Sögunni lýkur í miðjum klíðum, þar sem hinn ráðagóði Helgi Droplaugarson, sem hefur verið helsta hetjan og drengur góður lengst af, virðist ætla að þróast í illmenni. Hann er trúlaus, finnst lítið til goðanna koma og hæðist að trúrækni Bessa fóstra síns. Aldrei gengur þó hnífurinn á milli þeirra, þótt illir menn reyni að spilla. En við sögulok hafa þeir bræður, Helgi og Grímur, álpast að vetrarlagi - eftir villuför í hríðarkófi, hvað annað? - inn á þann helgistað þar sem Bessi geymir goðalíkneski sín af Frey og Þór og Frigg og Freyju uppáklædd og skreytt. Tekur Helgi að steypa þeim öllum um koll og afklæða þau og leika grátt. Grímur átelur bróður sinn fyrir athæfið, en Helgi svarar fullum hálsi: „En eg ætla að eg hafi aldrei unnið betra verk en þetta á minni ævi því að þau [goðin] hafa villtan stig fyrir mér í dag því að eg hefi aldrei fyrr villur farið á ævi minni." Skilur hann síðan hofið opið, svo að snjófjúk næðir um goðin ... en við fáum aldrei að vita til hvers þetta ódæði leiðir í samskiptum hans við hans ástkæra fóstra Bessa, því að fáum línum síðar segir: „(Hér þrýtur söguna.)" Spæling!

Hetjan sem settist í helgan stein átján ára

Þótt ég hafi lesið reiðinnar býsn af bókum upp á síðkastið, þá hefur langvinn bloggleti herjað á mig að undanförnu, ásamt ýmsum önnum. Hér má því bæta úr.

 

Fyrir u.þ.b. mánuði las ég einn af gömlu reyfurunum, Finnboga sögu ramma, í heild sinni, en hafði aldrei komist í gegnum hana alla. Þótt sagan sé með dulitlum ævintýrablæ, þá ber hún einnig ýmis merki hinna klassísku stóru fornsagna. Erfitt þótti mér að fá atriði til að ganga upp, út frá tímaforsendum, að enn sé í gangi landnám á æskuárum Finnboga, en jafnframt að hann sé uppi um daga móðurbróður síns, Þorgeirs Ljósvetningagoða, sem nokkuð kemur við sögu. Þá er sagan enn betur tímasett með því að hafa við völd Hákon jarl í Noregi (ca. 985-995) þegar Finnbogi fer utanför sína, um seytján ára gamall. Sagan er vitaskuld frægust fyrir upphafskafla sína, hvernig Finnbogi er borinn út og alinn upp undir nafninu Urðarköttur meðal hinna heldur ófrýnilegu nágranna, lágstéttarfólksins Gests og Grímu.

 

Finnbogi (nafn sem hann tók upp eftir dauðvona norskum farmanni) er að sjálfsögðu stórbrotinn íslenskur kappi. Tólf vetra snýr hann hausinn af ólmum griðungi og sautján ára brýtur hann bak á birni í Noregi með hryggspennu - afrek sem allir eru að herma upp á hann það sem eftir lifir ævinnar, en hann vill sem minnst um ræða af óvenjulegri hógværð fyrir íslenskan kappa. Þá er í sögunni einnig að finna sagnaminni um glímu Íslendings við nær ósigrandi blámannsjötun við norsku hirðina (svipaða frásögn man ég eftir að hafa lesið áður, í Gunnars sögu Keldugnúpsfífls, minnir mig, og jafnvel víðar, í einhverjum Íslendingaþáttum), en að sjálfsögðu fer Íslendingurinn ætíð með sigur af hólmi, drepur blámanninn og uppsker óvild konungs fyrir að hafa fellt eftirlætisberserk hans.

 

Framan af er áberandi hversu margir Bárðar koma við sögu - ef ég man rétt, þá eru þeir einir fjórir talsins. En það hjálpar til að sumir þeirra eru íslenskir og aðrir norskir og svo einhver Bárður sem er norskur farmaður á Íslandi. Finnbogi er (líkt og Rimbaud) slík ofurhetja að hann hefur unnið flest sín stærstu afrek fyrir 18 ára aldur - það er þá sem Jón Grikklandskonungur gefur honum viðurnefnið rammi. Eftir það má hann heita sestur í helgan stein, svona afrekslega séð, snýr heim til Íslands og þarf helst að vinna það sér til frægðar að lifa af fyrirsátir. Reyndar er með ólíkindum hversu margar fyrirsátir honum tekst að þrauka - oftast með því að vega nokkra í einu af þeim sem ætluðu að drepa hann. Margar þessar fyrirsátir fylgja sömu formúlu; Finnbogi ríður hesti og með honum í för er hlaupastrákurinn Hrafn hinn litli, sem hleypur á undan, verður fyrstur var við launmorðingjana og hvetur Finnboga til að forða sér, en Finnbogi er hin sanna hetja sem frekar vill mæta andskotum sínum - og brytjar þá vanalega niður. Oftast er tilefnið lítið - öfund ellegar að fyrri mannvíg hafa undið upp á sig - en út af þessu hrekst Finnbogi, til að halda friðinn, úr Þingeyjarþingi yfir í Húnaþing og enn síðar yfir á Strandir, þar sem hann reisir sér bú í Trékyllisvík. Þangað senda andstæðingar hans mjúkmála launmorðingja, sem ráða sig til starfa hjá honum og vinna vel vetrarlangt, bíðandi eftir rétta tækifærinu til að vega hann, en auðvitað sér Finnbogi ætíð við þeim. Þar til kemur að þeim síðasta, Vermundi, sem lesandinn grunar í fyrstu að sé enn einn útsendarinn, en reynist sjálfur ofsóttur og á flótta - og vitaskuld ver Finnbogi rammi þá málstað hans og tekur hraustlega á móti, þegar leitarflokkur er gerður út eftir Vermundi nærri sögulokum.

 

Það kom mér á óvart hversu mikið bitastætt efni var í Finnboga sögu ramma, þótt ekki sé hún uppfull af spakmælum eða hnyttiyrðum. Ég er næsta viss um að ég eigi eftir að lesa hana aftur, til nánari skoðunar. Ég held að hún þoli það - svo er bara spurningin hvað ég þoli.