“Þar sem heimskan bergmálar fara gáfur með veggjum.”

Ofangreind tilvitnun er gullkorn úr nýjustu bók Hallgríms Helgasonar, Konan við 1000 gráður (bls. 100). Í þeirri bók er enginn hörgull á speki - á hverri blaðsíðu þar má finna vísdómsorð til að skrifa bak við eyrað (þótt ég gangi nú ekki svo langt sem einn ritdómari, að telja hverja einustu setningu gullvæga).

 

Konan við 1000 gráður er að ýmsu leyti þrekvirki og stór saga í flestum skilningi, fer víða yfir í tíma og rúmi. Í upphafi virkar hún dálítið einsog brotakennt mósaík, en smám saman greiðist úr flækjunni og flest brotin taka á sig fyllri mynd. Margt er klár snilld. Þannig er sagan af Svita-Gunnu með því besta sem íslensk sagnalist hefur upp á að bjóða. Kaflarnir á Amrum eru einnig afar áhrifaríkir og lifandi; Svefneyjalífið minnisstætt, sem og gangan frá Póllandi til Berlínar. Samtal foreldra Herru uppi á fimmtu hæð í Lübeck (eða var það Kiel?) er sömuleiðis óborganlegt. Aðal sögunnar er þó hinn endalausi leikur höfundar með tungumálið, á köflum ótrúleg jafnvægislist með ótal bolta á lofti. Einhvern veginn nær Hallgrímur, eins og í mörgum fyrri bókum sínum, að þurrausa alla möguleika tiltekinna orða. Hér má t.d. benda á hvernig hann tæmir allt í sambandi við nafnið Herra, bæði varðandi merkingu og framburð á ólíkum tungumálum. Orðaleikirnir eru kostulegir og mér er með öllu óskiljanlegt hvernig hægt er að þýða þá yfir á erlendar tungur. Þar dugar að nefna sem dæmi lokasetningu bókarinnar.

 

Sagan er þó ekki með öllu gallalaus. Stundum fer höfundur yfir strikið í orðaleikjunum og þeir missa marks - það rými hefði mátt nota til að gefa sögunni meiri fyllingu. Hún verður á endanum fyrst og fremst stríðssaga úr seinni heimsstyrjöld, sem vill yfirskyggja um of aðra þætti í litríku lífi Herbjargar Maríu; ég fékk á tilfinninguna að um 2/3 hlutar frásagnarinnar gerðust á árabilinu 1940-45. Þá er heldur ótrúverðugt hversu mörg lík Herra þarf að horfa upp á og hversu margar nauðganir hún þarf að þola. Sumir þræðir eru einnig skildir eftir óhnýttir, t.d. fáum við aldrei fullnægjandi mynd af flestum eiginmönnum Herbjargar - Síðjóni, Friðjóni eða Bob eða hvað sem þeir nú heita. Hafði ég dálítið á tilfinningunni að höfundur hefði gjarna þegið hálft ár eða svo til að fullkomna sögu sína og fínpússa um þessi efni, en ekki verið gefinn tími til.

 

Þrátt fyrir skafankana stendur Konan við 1000 gráður uppi sem mjög góð bók og frábær á köflum, að mínu viti næstbesta verk Hallgríms á eftir Höfundi Íslands. Og ég er, held ég, orðinn ágætlega lesinn í þessum höfundi og hef lesið allar skáldsögur hans nema hálfa Hellu.

 

Til að ljúka þessu greinarkorni vil ég nefna tvær eftirminnilegar tilvitnanir: "Fátt er svo illt sem vondra manna gæska" (323). Og finnst sannari lýsing á aðdraganda hrunsins en eftirfarandi: "Siðblinda, græðgi, frekja og fyrirgangur. Og allt borið fram í nafni yndisleikans, með brosi á vör." (242)?