Messías ræsisins

Á menntaskólaárunum skemmtum við okkur, kunningjarnir, við að svara kjánalegum heimspekilegum spurningum á borð við: Hvað myndi gerast ef Jesús Kristur birtist aftur í nútímanum, boðaði kenningar sínar, framkvæmdi kraftaverk og reisti menn upp frá dauðum? Svarið var einfalt: Hann yrði umsvifalaust lagður inn á stofnun.

 

Um nákvæmlega þetta fjallar skáldsagan The Last Testament of the Holy Bible, sem ég hef nýlokið við, eftir Bandaríkjamanninn James Frey. Nema hvað spurningin, sem við menntaskólafélagarnir gátum svarað í einni línu, þarf Frey 400 blaðsíður til að afgreiða.

 

Fyrst, fáein orð um höfundinn. James Frey var mér með öllu ókunnugur, þegar ég hóf lesturinn, en sem alsiða er í dag, kynnti ég mér hann á netinu samhliða lestrinum og komst að því, mér til furðu, að hann er einn umdeildasti - eða ætti ég heldur að segja alræmdasti? -rithöfundur seinni ára í Bandaríkjunum. Endurspeglar þetta hversu lítið ég fylgist með bandarískri bókmenntaumræðu; ég er hrifnari af þeirri evrópsku. Hvað um það, James Frey vakti mikla athygli í Bandaríkjunum árið 2003, þegar hann gaf út Million Little Pieces, bók sem sögð var vera endurminningar, frá þeim tíma þegar hann á að hafa verið langt leiddur eiturlyfjaneytandi á 9. áratug 20. aldar. Sérstaka athygli vakti bókarkafli í þeim „minningum‟ um hvernig Frey hafði í vímu danglað í lögregluþjón, fengið í staðinn yfir sig barsmíðar fjölda lögregluþjóna og mátt dúsa í fangelsi í 87 daga. Bókin rokseldist, Frey mætti í viðtal hjá Larry King og þangað hringdi inn m.a. Oprah Winfrey, sem átti drjúgan þátt í að kynna bókina og tryggja henni metsölu. Kaflinn um barsmíðar lögreglunnar vakti sérstaka athygli og varð heilmikill grundvöllur umræðu um lögregluofbeldi þar vestra.

 

En Adam reyndist ekki lengi í Paradís. Árið 2005 afhjúpuðu rannsóknarblaðamenn að margt í bók Freys var ekki fyllilega í samræmi við veruleikann, þ.á.m. löggubarsmíðasagan. Frey og umboðsmanni hans var boðið í þátt hjá Opruh Winfrey, þar sem þau voru gjörsamlega tekin á beinið. Í kjölfarið var Frey úthrópaður sem svikahrappur og Münchausen nútímans og hann missti milljón dollara útgáfusamninginn sem hann var kominn með upp á vasann. Orðspor hans sem alvöru rithöfundar virtist fyrir bí.

 

Þrátt fyrir þessa sorgarsögu hafði Frey eignast nokkra harða aðdáendur, sem töldu hann einhvers konar snilling, sem afhjúpaði hræsni og hráskinnaleik bókmenntaiðnaðarins. Hann skrifaði fáeinar bækur til viðbótar, sem gagnrýnendur virtu jafnan að vettugi eða rifu í sig, en aðdáendur hans lofuðu í hástert í almenningskrítik á síðum eins og LibraryThing eða GoodReads eða í Amazon-umsögnum. Þær bækur hef ég ekki lesið og get ekki dæmt. En nú skal vikið að testamenti Freys.

 

The Final Testament of the Holy Bible fjallar (sem fyrr segir) um nýjan Messías. Sá er bandarískur piltur af Gyðingaættum, Ben Zion Avrohom, sem uppfyllir öll skilyrði spádóma Gamla testamentisins og Talmúð-fræða um að vera hinn smurði, enda er sjálfur rabbíni hverfisins sannfærður. En þegar Ben er 14 ára deyr ofbeldisfullur faðir hans og við tekur yfirgangssamur bróðir sem höfuð fjölskyldunnar og rekur þennan óvenjulega bróður sinn á dyr, í einhvers konar öfundssýki, að því er virðist. Í 16 ár lifir Ben Zion í reiðileysi undir nýju nafni, Ben Jones, og býr í niðurníddu hverfi hörundslitaðra, étur pizzur, vinnur fyrir sér sem öryggisvörður á byggingarstað og leikur tölvuleiki í frístundum. Hann lendir í alvarlegu slysi, nær yfirskilvitlegum bata þvert ofan í allar líkur og tekur að hegða sér einkennilega, dregur sig út úr venjulegu samfélagi, vill lifa meðal smáðra og útskúfaðra, étur upp úr ruslatunnum, gengur í lörfum og gerir kraftaverk.

 

Allt er þetta framreitt á afar trúverðugan hátt, einkum framan af, enda trúði ég því nánast sem nýju neti í fyrstu að um raunverulega atburði gæti verið að ræða. Við kynnumst Ben Zion í gegnum vitnisburði ýmissa ólíkra persóna, sem hann á samskipti við, og hann snertir líf þeirra flestra á ólíkan hátt. Þarna er frásögn púertóríkanskrar vændiskonu, sem síðar verður lagskona hans, verkstjórans á byggingarstaðnum þar sem vinnuslysið varð, læknisins sem gerði að sárum hans, blökkumanns sem tilheyrir öfgatrúarflokki sem hefst við í neðanjarðarbrautakerfi New York, FBI-lögreglumanns, lögmanns og ýmissa annarra, og þessi nýi Messías hefur áhrif á allt þetta fólk, svo mjög að það trúir flest á yfirskilvitlega hæfileika hans. Í upphafinu segir að sagan byggist á víðtækum viðtölum við fjölskyldu, vini og fylgismenn Bens Zion og hver kafli er eignaður frásögn einstaklings, sem komið hefur að málum þessa Messíasar strætisins. Í sögulok er heil blaðsíða, sem fer í þakkir til fjölda nafngreindra einstaklinga og heita margir þeirra sömu nöfnum og meintir „viðmælendur‟. Eftir lestur sögunnar sýnist mér þakkarlistinn líklega blanda af raunverulegum og uppdiktuðum þökkum.

 

Uppsetning og stíll sögunnar eru kapítuli út af fyrir sig. Margt í bókinni dregur dám af Biblíunni, enda eiga frásagnirnar að vera e.k. nútímaguðspjöll. Viðmælendur heita m.a. Luke, Mark, John og Matthew, en auk þess úir og grúir af Biblíunöfnum: Esther, Ruth, Jacob, Jeremiah, Peter og ýmsir fleiri. Þó er þetta ekki að öllu leyti einhlítt. Ein höfuðpersóna sögunnar á eftir Ben Zion er hin púertorikanska Mariaangeles, sem verður um síðir ein helsta lagskona hans, en Messías strætisins er samt ekki við eina fjölina felldur og á í ástarsambandi við fjölda kvenna og allnokkra karla einnig, að því er virðist. Uppsetning textans minnir á trúarrit (eldri Biblíur munu hafa verið settar upp á þennan hátt); engin greinaskil eru notuð; afar lítið fer fyrir samtölum og þegar um þau er að ræða, er þau að miklu leyti í formi spurninga og svara. Textinn á augljóslega að líta út eins og vitnisburðir eða testimonium ólíkra einstaklinga.

 

Við útgáfu skáldsögunnar virðist beinlínis hafa verið gert út á það hve höfundurinn er umdeildur: Lesandanum er seld hneykslun á svikahrappi, jafnhliða því að saga er endursögð á máta, sem sumpart gæti verið guðlast. Á kápu er að finna ummæli, eins og „Brilliant, brilliant, brilliant" (sem ég hefði á köflum viljað skipta út fyrir „Boring, boring, boring"), „Brave", „Honest" og sitthvað fleira. Frásaga af nútímamessíasi, sem stundar stóðlífi milli þess sem hann framkvæmir kraftaverkin, kann að hneyksla einhverja Bandaríkjamenn á biblíubeltinu sunnan Mason-Dixon-línunnar, en hún hreyfði ekki mikið við trúleysingjanum mér, sem hvað eftir annað hugsaði: „Been here, done this, read that". Þó er frásögnin ekki alslæm; einstaka sinnum tekst Frey að koma lesandanum á óvart, þótt margt sé að sama skapi heldur fyrirsjáanlegt.

 

Guðfræðin í bókinni er heldur ekki upp á marga fiska, þótt hún kunni að hneyksla einhverja bókstafstrúarmenn. Ben Zion á í samræðum við Guð, en samkvæmt sögunni er Guð ekki persóna eða persónulegur í neinum skilningi - málefni mannanna koma honum ekki við, per se - heldur á Guð skv. Frey/Ben Zion að vera yfirskilvitlegur kraftur, sem býr að baki og handan alls þess sýnilega og skynjanlega. Hann er það sem býr utan endimarka þess sem maðurinn skilur. Guðfræði bókarinnar er líka hálfpartinn dálítið pínleg hippaheimspeki ástarinnar, sem John Lennon orðaði svo ágætlega í „All you need is love." Hvað eftir annað verður Ben Zion á orði: „God is love" og hann gengur um og segir við sérhvern sem hann hittir: „I love you." Þannig er heimspeki bókarinnar að mestu simplisistísk og ekki ýkja djúp; Ben Zion flytur tölu yfir áhangendum sínum í eins konar kommúnu á bændabýli í „upstate New York" (minnir á Woodstock eða hvað?), en það er engin Fjallræða. Markmiðið virðist að einhverju leyti að samræma vísindahyggju og trú (Ben Zion trúir t.d. algjörlega á þróunarkenninguna og ekki á hefðbundinn Guð) og að samræma efnishyggju og andlegan veruleika, sem annar Bandaríkjamaður, Robert Pirsig, gerði þúsund sinnum betur fyrir 35 árum í Zen and the Art of Motorcycle Maintenance. Þótt Ben Zion sé gæddur yfirskilvitlegum mætti, þá er hann í öllum skilningi andstæðingur hefðbundinna trúarbragða; á einum stað mælir hann eitthvað á eftirfarandi vegu: „Trúin væri langmerkilegasta uppfinning Djöfulsins, ef hann væri þá til, sem hann er ekki." (Ég er næstum viss um að þetta er stolin speki, en man bara ekki hvaðan).

 

Í gegnum bókina gengur sem rauður þráður ákveðin raunsæ hugmyndafræði um að heimsendir sé í nánd, nánast í bókstaflegum skilningi. Mannkynið eitt er ábyrgt fyrir því hvernig málum er komið, skv. boðskap Bens Zion, en það er í reynd komið fram yfir þau mörk að aftur verði snúið. „Allnokkuð er síðan við ókum fram af hengifluginu," segir Ben Zion á einum stað, „við eigum bara eftir að lenda." Heimspeki Bens Zion miðar að því að draga sem mest úr hörku þessa áreksturs. Hann gengur í lörfum og étur úr tunnum til að nýta sem best þær takmörkuðu auðlindir, sem jörðin hefur upp á að bjóða. Nákvæmlega hvernig endalokin verða getur Ben Zion ekki sagt fyrir um; hann bendir á að á einhverjum tímapunkti muni heimsveldi ýta vanhugsað á takka, sem sendi sprengjur á loft, og að í kjölfarið verði svarað með því að ýta á marga takka. En ef stríð dugir ekki til að eyða mannkyninu, þá blasir við hægari dauðdaginn: Mönnunum fjölgar, auðlindirnar þverra, og jörðin verður þurrausin á endanum, af mannfólki og gnægtum sínum. Mannkynið flýtur sofandi að feigðarósi.

 

Augljós sannindi, ekki satt? Þau gera skáldsögu hvorki betri né verri - ef það er eitthvað, sem gefur þessari sögu Frey gildi, þá er það viðvörunin og lokatilraunin til að koma til skila jákvæðum boðskap til mannfólksins. Hann reynir að tala röddum ólíkra einstaklinga, en þegar upp er staðið eru þær heldur einsleitar - höfundurinn býr einfaldlega ekki yfir því næmi, sem David Mitchell sýndi t.d. í Cloud Atlas, þar sem ótrúleg fjölbreytni birtist í orðalagi og heimsmynd hverrar sögupersónu. Áberandi hjá Frey eru endurtekningar í stíl, sem verða yfirþyrmandi, þegar á líður bókina. Ben Zion gengur inn í herbergi, biðstofu, lestarvagn og allir fara að brosa, því að allir skynja nærveru kærleikans (nema ein skrifstofublók með skjalatösku, sem hrökklast út úr lest á næstu stöð undan augnaráði þessa lausnara). Stíllinn er líka ótrúlega simpill; nánast hver einasta setning byrjar á persónufornafni sem frumlagi og síðan kemur sögn: „He said...", „I did..." „We went..." Þennan stíl skortir tilfinnanlega ljóðrænu - hann er meira svona samansúrraður harðneskjulegur stíll stórborgarinnar - þótt einstaka sinnum hrökkvi eitthvað fallegt upp úr Ben Zion. Þótt ekki sé nema: „I love you."

 

Niðurstaðan? Sagan er heldur klén og klisjukennd og nær því varla að verða miðlungsskáldsaga. Einstaka verðug hugmynd inn á milli lyftir henni þó örlítið upp af hinum algjöra botni flatneskjunnar. Hinir trúuðu mega síðan velta fyrir sér og rífast út af hæpinni guðfræðinni, ef þeir vilja - það er ekki fyrir mig.