Ísland sem var - Valeyrarvalsinn

Ég lauk í gærkvöldi við lestur Valeyrarvalsins eftir Guðmund Andra Thorsson og hafði þá varið alldrjúgum tíma í bókina. Að hluta til treindist mér lesturinn fyrir annríkis sakir, en einnig vegna þess að sá sagnasveigur, sem bókin er (=safn innbyrðis tengdra smásagna) kallar á stöðugan endurlestur fyrri sagna, svo að í reynd held ég að ég hafi lesið bókina tvisvar. En í þriðja lagi er textinn svo fádæma ljúfur yndislestur að unun er að treina sér hann. Hvað eftir annað vekur frásögnin upp eftirminnilegar myndir, kenndir og lykt, eins og þegar ungur drengur kemur á sveitaheimili, líklega nærri 7. áratug síðustu aldar: "Lyktin í eldhúsinu var sérkennileg blanda af skepnuþef, mat, svita og jörð - kannski var þetta sjálf lyktin af Íslandi" (56).

 Er ég lagði upp í lesturinn var ég stórhrifinn. Andrá í þorpinu Valeyri einn hlýjan föstudagseftirmiðdag um Jónsmessubil myndar rammann - það er hiti í lofti, biðukollufræ feykjast um, flugur suða yfir blómum, sól skín á spegilsléttan fjörð, hlátrasköll berast frá börnum hoppandi á trampólínum í bakgörðum, vélaskellir enduróma frá bát á stími inn fjörðinn og svo framvegis. Augnablikið er fryst og við gægjumst inn í líf nokkurra þorpsbúa, þar sem hver þeirra á sína sögu að segja, sína ævi að baki - horft er út í þorpið, en inn í persónurnar: "Þorpið á sína sögu, sína karaktera, sínar þjóðsögur. Karakterarnir eru allir löngu dauðir og bara manneskjur eftir og þjóðsögurnar horfnar og bara atburðirnir eftir" (151). Sumir (og reyndar flestir) glíma við harmsöguleg leyndarmál í farteski sínu, þótt oft megi finna kímni og launfyndni. Hinir heilögustu eru syndugastir og öfugt; myndin af Búft í netpókernum er óborganleg. Frásögnin er átakalítil, en um leið hlý og mannleg og á einhvern hátt alltumvefjandi. Þegar ég hóf lesturinn - og langt fram eftir bókinni - hugsaði ég: Fjórar stjörnur, hikstalaust. En, því miður, þegar á líður teygist lopinn dálítið, frásagnirnar fara að verða óþarflega einsleitar og sagnasveigurinn nær ekki alveg að uppfylla þau fyrirheit, sem gefin voru um stefnu hans - það vantar lokahnykk. Þannig dregst hálf stjarna frá. Lestur bókarinnar er samt vel þess virði - galdurinn liggur í stílnum, ekki í framvindunni, eins og félagi minn sagði - og margar myndirnar, sem dregnar eru upp, lifa í huganum löngu eftir að lestri er lokið: "Hann sat á steini og horfði á sendlingana hlaupa um í fjöruborðinu eins og orð sem Guð hefur misst." Þetta kann að hljóma dálítið væmið, svona slitið úr samhengi, en það féll fulkomlega á réttan stað í frásögn Andra.

Þorpsmyndin, sem dregin er upp, sem og stíllinn, eru þægilega og hughreystandi gamaldags, laus við allt póstmódernískt prjál og rembing. Valeyri virkar á mig eins og þorp á Íslandi anno 1975- nema hvað fáeinir íbúar hafa tileinkað sér Facebook og youTube og skönnun og netpóker.