Með vantrú á Vantrú

Ég er einn af þeim sem beið spenntur eftir viðbrögðum félagsins Vantrúar við býsna mergjaðri grein Barkar Gunnarssonar úr Lesbók Morgunblaðsins síðasta laugardag, sem vakið hefur ýmsar spurningar og umræður.

-----

Skemmst frá að segja varð ég fyrir vonbrigðum með viðbrögð Vantrúar.

-----

Fyrst af öllu vil ég taka fram að ég ber fulla virðingu fyrir skoðunum Vantrúarmanna og hef ekkert við þær að athuga, þótt ég sé ekki alltaf sáttur við framsetningu þeirra skoðana. Hins vegar hef ég mikinn áhuga á starfsaðferðum þeirra og þeirri hugmyndafræði sem virðist liggja þar til grundvallar.

-----

Einnig, áður en lengra skal haldið, vil ég greina frá því hvað mér finnst mikilvægast í þessu máli öllu. Það er spurningin um hvort hugmyndafræðilegir þrýstihópar eigi að geta haft áhrif á eða stjórnað hvernig kennslu er háttað við Háskóla Íslands, hvað megi segja þar og hvað ekki. Það mál er þó ekki einhlítt og er annar flötur á málinu, þess eðlis að ekki sé kennara heimilt að setja fram hvað sem honum sýnist, á hvaða sem er. Það er af þessari síðari ástæðu sem ég held að kærur Vantrúar (þrjár að tölu upphaflega, til þriggja ólíkra aðila, en oft talað um þær sem eina) eru sprottnar. Eðlilegt getur verið að koma með aðfinnslur, athugasemdir, umkvartanir eða - ef menn telja kennslu eða framsetningu námsefnis stórlega ábótavant - kærur. Félagið Vantrú kaus síðasta kostinn og þar með, getum við sagt, hörkustig málsins. Í samhengi við málið í heild má velta fyrir sér hvort ekki sé eðlilegt fyrir háskólastofnanir að haga siðareglum sínum með þeim hætti að ekki sé líklegt að látið verði undan kröfum þrýstihópa, sem sagt að ekki dugi til siðanefnd ein í grafalvarlegum málum, og að nærtækara sé að háskólasamfélagið allt geti átt aðkomu að þeim. Þetta gerðist einmitt í kærumálum Vantrúar á hendur Bjarna, að fram komu stuðningsmenn við akademískt sjálfstæði á mikilvægum tímapunkti, og kann það að hafa bjargað sjálfstæði Háskólans undan fljótfærnislegri ákvörðun. Reyndar sýnist mér þrennt hafa snúið þessu máli frá þeirri upphaflegu framvindu sem það virtist að stefna í: Stuðningur kennara Hugvísindadeildar við Bjarna á krítísku augnabliki, síðan aðkoma lögfræðings hans að málinu og loks gögn sem hann fékk í hendur úr herbúðum Vantrúar.

----

Þá aftur að viðbrögðum Vantrúar, eins og þau birtust á vef félagsins í gær. Þar ber fyrst að nefna grein í nafni ritstjórnar, sem hét "Hvað gekk á í Guðfræðideild?" Þessi grein er allrar athygli verð. Þarna er hlutur Vantrúar í málinu öllu gerður sem minnstur, en málið blásið töluvert upp sem innanhúsmál innan HÍ. Orðalag allt hefur breyst; þar sem áður voru "kærur" er nú alltaf talað um "erindi" Vantrúar til HÍ og þannig reynt að milda þátt félagsins og fjarlægja það málinu. Virðist reynt að gera Pétur Pétursson, þáverandi deildarforseta að "vonda kallinum" í málinu (með myndbirtingu af Pétri samlagaðri undirskrift hans) gagnvart (hinni upphaflegu) siðanefnd Háskólans, sem verður þá "góði gæinn"(án myndbirtingar), en félagið Vantrú virðist ótrúlega "stikkfrí". Öll þessi umfjöllun er athyglisverð í ljósi þess sem Börkur Gunnarsson segir um Overton-gluggann og tilfærslu á málflutningi. Hjá því verður ekki horft að félagið Vantrú var málshefjandi í þessum málabúnaði öllum og ákvað hörkustigið sem fyrr sagði. Málið allt hefur valdið ýmsum aðilum skaða, jafnvel óbætanlegan, og því verður vart hjá því komist að spyrja: Hver er ábyrgð Vantrúar á því tjóni - siðferðilega, lagalega og jafnvel fjárhagslega? Spyr sá sem ekki veit; ég er þess ekki umkominn að setjast í dómarasæti.

 

Í annarri grein gærdagsins á vef Vantrúar, "Hvaða einelti?" eftir Egil Óskarsson (sú grein er væntanlega samþykkt af ritstjórn Vantrúar því að öðruvísi komast greinar ekki þangað inn, skilst mér) er í lokin lagt töluvert upp úr sáttfýsi Vantrúar, en ekki gagnaðila. Þar segir orðrétt: "Sættir sem Vantrú var alltaf tilbúin til að fallast á en ekki kennarinn og hans fólk." Hér er vert að staldra við. Fyrst af öllu spyr maður sig að því: Til hvers að kæra kennarann (mesta hörkustig) og vera svo fljótt reiðubúinn til að fallast á sættir? Í skýrslu rannsóknarnefndar HÍ um störf siðanefndar HÍ í þessu máli (sem ég lagði á mig að lesa alla í gær) kemur skýringin. Þarna er að finna einu útlistunina á svonefndum "sáttum" í málinu, sem ég hef fundið. Þar (bls. 37) kemur fram að fyrsta svonefnd "sátt" fyrir tilstilli siðanefndar fólst í raun og veru í því að guðfræðideildin ætti að samþykkja kæruatriði Vantrúar, þ.e. viðurkenndi að kennsluefnið fæli ekki í sér hlutlæga og sanngjarna umfjöllun um félagið - og það án þess að Bjarni kæmi að málinu. Þessi svonefnda "sátt" hefði því þýtt í reynd fullnaðarsigur Vantrúar í málinu og verið áfellisdómur yfir kennslu Bjarna. Í kjölfarið virðist koma fram gagnsáttatilboð frá guðfræðideild, þar sem Bjarni m.a. biðjist afsökunar á einni glæru. Ekki kemur fram í skýrslunni hvernig því tilboði lyktaði, en stuttu síðar er haldinn fundur 23 kennara og doktorsnema við HÍ, sem hafnar ákvörðun Siðanefndar að birta áfellisdóm í formi "sáttatillögu". Í skýrslunni kemur síðar fram að þann 21. janúar 2011 hafi komið fram sáttatillögur á grundvelli hugmynda Bjarna, en ekki borið árangur.

Þá kemur að einum sérkennilegasta anga þessa máls: Einhvers konar sáttatillögu vegna vanhæfi Siðanefndar HÍ um að Háskólinn taki þátt í útgáfukostnaði ritverks á vegum Vantrúar. Ekki sá ég upphæð nefnda í skýrslu rannsóknarnefndar HÍ, en samkvæmt grein Barkar var um að ræða 750 þúsund krónur. Í þetta er vel tekið af hálfu Vantrúar og Reynir Harðarson talar um þetta sem "spennandi verk" sem Hugvísindadeild sé að koma þarna að.

Hvergi kemur fram hvað kom út úr þessu undarlega boði, hvort það sé enn í gangi eða annað, en maður hlýtur að spyrja sig hvort eðlilegt sé að kærumál til Háskóla Íslands vegna kennslu og framsetningu námsefnis geti haft fólginn í sér eða leitt af sér beinan fjárhagslegan ávinning kæranda.

-----

Athyglisvert er orðfæri í grein Egils (og víðar á vef Vantrúar) varðandi gögn sem farið hafa í heimildarleysi á milli herbúða. Upphaf málsins má rekja til þess að félagið Vantrú "áskotnaðist með ansi sérstökum hætti" (eins og Egill orðar það) glærurnar úr námskeiði Bjarna, sem eru rót kærurnar og félagið Vantrú birti síðar heimildarlaust á vef sínum, í trássi m.a. við höfundarréttarlög. Rúmu hálfu ári síðar (sýnist mér) kemst Bjarni yfir eða fær í hendur gögn, sem eru útprentun af innri spjallvef Vantrúar um málið, þar sem kemur fram að ýmsir hafa lagt orð í belg um mál hans, jafnvel svo að sumir vilja túlka sem samblástur (og þaðan er "eineltisumræðuhlið" málsins komin). Eftirtektarvert er að Egill talar fullum fetum um þau gögn sem "þjófstolin", en ekki á sama hátt um þau gögn sem Vantrú varð sér úti um áður í heimildarleysi, þótt sumpart sýnist mega leggja málin að jöfnu.

-----

Einn angi málsins er fyrrgreind umræða um mögulegt einelti. Aldrei mundi ég vilja ganga svo langt að vilja tala um "einelti" í þessu máli, þótt ekki væri nema fyrir þá ástæðu eina að varast ber að nota hugtakið yfir hvers konar deiluefni sem upp koma, og útvatna þannig þetta alvarlega hugtak. Hvort kalla megi kærur Vantrúar á hendur Bjarna "aðför" er annar handleggur. Vantrú talar um í fyrirsögn í einni ritstjórnargrein sinni á netinu um "Aðför Guðna Elíssonar að Siðanefnd HÍ og Vantrú" (Guðni fór fyrir háskólakennurum sem studdu Bjarna í málinu). Ef tiltölulega lítill þáttur Guðna í heildarmyndinni allri getur kallast "aðför", hvað má þá kalla framkomu Vantrúar á hendur Bjarna?

-----

Eitt er mér með öllu óskiljanlegt: Hvers vegna dró Vantrú kæru sína til baka? Hví ekki að fylgja málinu eftir til enda? Af rannsóknarskýrslu HÍ um siðanefnd HÍ má ætla að Vantrú hafi framan af í málinu talið sig hafa siðanefnd HÍ hliðholla sér. Forsendur virðast síðan breytast þegar formaður siðanefndar segir af sér, m.a. vegna aðkomu háskólakennaranna. En þrátt fyrir allan darraðardansinn innan HÍ, þá skil ég ekki hvers vegna félagið Vantrú beið ekki bara þar til komin væri starfhæf siðanefnd eða hliðstæður aðili til að taka á málinu. Ég fæ ekki betur séð en að Vantrú hefði á öllum stigum málsins getað sagt: „Ja, við bíðum bara af okkur innbyrðis deilur Háskóla Íslands þar til komin er starfhæf siðanefnd og fáum þá úrskurð í málinu." Um leið og farið var af stað með kærurnar var þetta orðið grafalvarlegt mál. Ég sé ekki að sá alvarleiki hverfi þótt kærurnar hverfi, einkum í ljósi þess tjóns sem þær hafa valdið. Hvers vegna voru þá kærurnar dregnar til baka? Vænt þætti mér að heyra svar Vantrúarmanna við þeirri spurningu.