Fræðibókahugleiðing

Á nýliðnum jólum fékk ég fáeinar bækur að gjöf, sem ekki er í frásögur færandi, nema hvað við það að fletta þeim hugsa ég til þess hvernig tilnefningum til hinna íslensku bókmenntaverðlauna 2013 á sviði fræðibóka er háttað. Tilnefndar bækur má flokka í tvennt, annars vegar fræðirit tengd handritum (Leiftur á horfinni öld – Hvað er merkilegt við íslenskar fornbókmenntir? og Íslenska teiknibókin) og hins vegar náttúrufræði- og útivistarbækur (Vatnið í náttúru Íslands, Fjallabókin og Stangveiðar á Íslandi). Ekki halla ég á þessi verk, sem vafalítið eru makleg hvert á sinn hátt, en heldur þykja mér einsleit fræðasviðin. Hvar eru sagnfræðiritin? spyr ég bara. Mig rak í rogastans, þegar ég sá að stórvirkið Kaupmannahöfn sem höfuðborg Íslands eftir sagnfræðingana Guðjón Friðriksson og Jón Þ. Þór, í tveimur bindum í stóru broti upp á samanlagt yfir 1100 blaðsíður, kemst ekki á þennan stall. Annað merkilegt og massívt sniðgengið rit er Hér mætast skipin, sem Guðjón Friðriksson hefur einnig samið, í tveimur bindum með á sjöunda hundrað blaðsíðna. Hvers vegna skyldu ofangreind sagnfræðirit – eða önnur - ekki hafa hlotið náð fyrir augum dómnefndar? Máske voru þau ekki nógu vel “auglýst” í bókmenntaþáttum fjölmiðla vikurnar fyrir jól? Eða kannski komu þau ekki út hjá réttu forlagi? Eða skortir dómnefndina máske söguvitund? Eða eru hinar útnefndu bækur virkilega betri en stórvirki þeirra Guðjóns og Jóns?

Freud, Trotskí og endalok heimsins

Hvað eiga ævisaga Freuds, söngleikur um dvöl Trotskís í New York á útmánuðum 1917 og vísindaskáldsaga um endalok jarðar árið 2000 sameiginlegt? Ekkert – nema hvað þetta eru þrjár stoðir, sem slengt er saman í eina (af betri) skáldsögum Anthony Burgess, The End of the World News (1982).

 

Tenging þessara þriggja ólíku sviða hljómar næsta fjarstæðukennd. Hver saga er rakin fyrir sig og þegar leikar standa hæst, þá – bang! - er lesandanum þeytt inn í aðra og gerólíka frásögn. Hvernig getur nokkrum höfundi flogið annað eins í hug? Í seinni hluta ævisögu sinnar, You´ve Had Your Time (1990) greinir Burgess frá því hvernig hann sat uppi með þrjú verkefni, sem hann hafði verið beðinn um að skrifa, en voru andvana fædd, þ.e. urðu aldrei það sem til stóð. Hið fyrsta var handrit að stórslysakvikmynd frá um 1975 - gott ef hugmyndin kom ekki upphaflega frá sjálfum Sam Goldwyn. Þetta var á tíma þegar stórslysamyndir voru vinsælar – um brennandi stórbyggingar (The Towering Inferno), sökkvandi skip (The Poseidon Adventure) og jarðskjálfta (Earthquake). Nú átti að gera hina endanlegu stórslysamynd, um eyðingu jarðarinnar, og var Burgess ráðinn til að skrifa synopsis, eins og það er kallað af innvígðum. Hafa ber hugfast að þetta var 15-20 árum áður en myndir eins og Deep Impact, Armageddon, Titanic og Independence Day voru gerðar. Raunar var í millitíðinni framleidd stórslysakvikmyndin Meteor (1979) með Sean Connery í aðalhlutverki, byggð í grundvallaratriðum á sömu hugmynd og saga Burgess. En skemmst er frá því að greina, þá féll kvikmyndafélagið frá gerð stórslysamyndar eftir sögu Burgess af fjárhagsástæðum – og hann sat uppi með ónýta grind að sögu. Um 1980 stóð til að settur yrði á svið söngleikur á Broadway um daga Trotskís í New York 1917. Ráðið var tónskáld til að semja tónlistina og Burgess til að semja söngtexta og söguþráð. Tónskáldið skilaði aldrei sínu, en Burgess kláraði textann (og samdi reyndar lög við hluta verksins, því að Burgess var sjálfur liðtækur við tónsmíðar). Þriðja verkið var svo handrit að heimildamynd um Freud, sem kanadísk sjónvarpsstöð bað hann að skrifa. Enn og aftur lauk hann sínum þætti, en verkefnið varð aldrei barn í brók.

Þannig að Burgess sat uppi með þrjú gjörólík verkefni, sem ekkert virtist ætla að rætast úr. Lausnin? Að steypa þeim öllum í eina skáldsögu og leggja fáeina, örfína þræði til að tengja verkin. Og hið ótrúlega er að það gengur upp. Og þótt heimsendasagan drífi lesandann áfram, þá er ævisaga Freud lang-áhugaverðasti hluti verksins. Ætíð var tilhlökkunarefni, þegar þeirri sögu sleppti, að sjá hvernig þráðurinn yrði tekinn upp og henni yndi áfram. Ekki bara kynnumst við Freud og kenningum hans, heldur hittum við alla helstu lærisveina hans, sem sumir hverjir urðu seinna á lífsleiðinni fráhverfir læriföðurnum og frægir á eigin forsendum. Hér stíga fram ljóslifandi Carl Jung, Alfred Adler, Sandor Ferenczi, Otto Rank, Ernest Jones og sægur annarra – og einnig konurnar, Helene Deutsch og Marie Bonaparte, auk eiginkonu Freuds, Mörthu, og dótturinni Önnu. Upphafskafli bókarinnar - þegar Ernest Jones kemur til Vínarborgar vorið 1938, skömmu eftir Anschluss, til að fá gyðinginn Freud til að yfirgefa landið þar sem hann hefur búið alla tíð - er óviðjafnanlegur. Jones, Freud, Martha og Anna skamma embættismenn Gestapo eins og óþekka skólastráka og sýna hvernig sá sem heldur reisn reynist hlutskarpari þeim, sem fer með óskorað vald. Óborganlegur upphafskafli. Svo fylgjum við upprifjun á ævi þessa brautryðjenda sálgreiningar langt aftur í tímann, kynnumst ósigrum hans jafnt sem sigrum, ranghugmyndum jafnt sem tímamótamarkandi kenningum og, síðast en ekki síst, hvernig kenningar hans gætu hafa átt við innan hans eigin fjölskyldu. Þetta er ótrúlega persónuleg, náin og nærfærin nálgun - og varla hægt að skrifa hana betur.

Sagan um Trotskí er afmörkuðust í tíma og rúmi og gerist í New York frá janúar til apríl 1917, en byltingarleiðtoginn er kominn til Stóra eplisins til að kynda undir allsherjarbyltingu verkamanna – það er á vitorði fárra annarra en fræðimanna, en á árunum 1915-25 var ótti við sósíalíska byltingu verulegur í Bandaríkjunum, sbr. IWW, Joe Hill, Sacco og Vanzetti og fleiri mál frá þeim tíma. Söngleikurinn dregur upp ljóslifandi mynd af Trotskí sjálfum og vísi að ástarævintýri, enda óforbetranlegur kvennamaður og – einmitt á þessum árum – meðvitaður um eigið mikilvægi. Einnig er dregin upp óljósari mynd af eiginkonu hans Natalíu – þau bjuggu í opnu hjónabandi – og sonum þeirra tveimur. Söngleikurinn endar þar sem fréttir hafa borist af því að keisarastjórnin er fallin í Rússlandi, Trotskí getur snúið heim – en í sömu andrá berast fréttir um að Bandaríkin hafi byrjað þátttöku í fyrri heimsstyrjöld.

Það er einkennilegt að hafa tvær frásagnir byggðar á sannsögulegum og heimsfrægum persónum og hræra þeim saman við þriðju frásögnina, sem er hreinn skáldskapur og meira að segja vísindaskáldskapur, um yfirvofandi eyðingu jarðarinnar. Hér sýnir Burgess frábæra hugvitssemi. Halastjarna stefnir á jörðina, hrifsar með sér tunglið þegar hún fer framhjá með ægilegum náttúruhamförum og kemur til baka, eftir hring um sólu, til að granda jörðinni endanlega. Gálgafrestinn nota jarðarbúar (þeir sem vita um yfirvofandi áreksturinn) til að byggja sér geimför og koma sér frá deyjandi plánetu. Höfundinum tekst hér frábærlega að dansa á línu persónusögu og almennra lýsinga upplausnar. Sérstaklega er athyglisverð greiningin á trúarbrögðum, sem verða til við yfirvofandi endalokin. Persónugalleríið er gríðarstórt: Vísindaskáldsagnahöfundurinn Val Brodie; ferðafélagi hans Falstaff-leikarinn Willett; eiginkona hans, vísindakonan gullfallega Vanessa Brodie (Doctor Brodie, fyrir Borges-aðdáendur); faðir hennar stórreykingarmaðurinn Frame; hin ólétta Edwina, sem ber máske frelsara undir belti; sjónvarpspredikarinn Calvin Gropius og margir fleiri. Sagan gerist í Bandaríkjunum – enda var hin fyrirhugaða kvikmynd ætluð fyrir Bandaríkjamarkað. Þarna koma fyrir forseti síðustu Bandaríkjanna og ráðgjafar hans, eftirminnilegir mafíósar, öll stórfjölskylda sjónvarpspredikarans ofan í afabörnin, hermenn og varðliðar og lögregluþjónar og tugir af tilfallandi persónum. Þeim mun erfiðara ætti að vera að halda utan um þennan fjölda allan, þar sem frásögnin er reglulega rofin af þeim Freud og Trotskí, en aldrei, ekki einu sinni, er lesandinn í vandræðum með að fylgja þræði. Og heimsendir verður ekki bara ljótur í meðförum Burgess; hann er einnig fullur af lit og leik og söng og dansi og ást og hugrekki og virðingu og reisn, andspænis upplausninni - heimsendir, eins og allt annað, verður lýsandi dæmi um afrek og glappaskot breysks mannkyns.

Og tengjast þessar sögur innbyrðis? Þótt svo virðist varla lengi vel, þá reynist á endanum þannig að það sem geimförunum tekst að hafa með sér af menningararfi jarðarinnar eru tvær myndir: Heimildarkvikmynd um Freud og söngleikur um Trotskí. Og innan þessa marglaga ramma hefur Burgess tekist að steypa alla hugmyndasögu 20. aldar, á sviði innra lífs, samfélagshugmynda og óheftrar vísindahyggju – með öllum kostum og göllum – á uppfræðandi hátt og með stórkostlega eftirminnilegum og ljóslifandi persónum. Talandi um marglaga frásagnir … Og óflokkanlegar skáldsögur.

Eintakið mitt er svo marglesið að það er farið á límingunum og lafir nánast eingöngu á lausum blöðum. Æ, hvað ég vildi að við ættum enn höfunda eins og Burgess ...

Gröndal dvelur við dægrin sín

Ný bók Guðmundar Andra Thorssonar, Sæmd, hefur hlotið verulega athygli. Kalla mætti verkið sögulega skáldsögu – eða jafnvel sögulega nóvellu, þar sem sagan er stutt og nokkuð fljótlesin, ekki ólíkt síðasta verki Andra, sagnasveiginum Valeyrarvalsinn.

Söguþráður Sæmdar snýst um smávægilegan atburð og eftirmál hans. Skólapiltur í Lærða skólanum hnuplar bók í desember 1882 og er gripinn í þann mund þegar hann ætlar að skila henni – en verða reyndar á þau mistök að setja ranga bók í stað hinnar í myrkrinu. Umsjónarmaður skólans, Björn M. Ólsen, stendur fyrir því að drengurinn er yfirheyrður á kennarafundum, með það fyrir augum að fá honum vikið úr skólanum fyrir siðferðisbrest, og beitir Ólsen fyrir sig vildarvini sínum úr hópi kennara, Sigurði slembi, sem gengur hart fram. Uns þriðja kennaranum, Benedikt Gröndal, er misboðið, en hann beitir sér fyrir framvindu, sem leysir stráksa úr úlfakreppunni.

Allar þrjár meginpersónur sögunnar - þeir Gröndal, Ólsen og pilturinn Ólafur – eru nokkuð jafnvægar. Fylgst er með hverjum þeirra við sína iðju og horft inn í hugarheim allra. Sögumaður er drengurinn sjálfur orðinn gamall maður, áratugum síðar, en stundum er erfitt að greina á milli hans og alviturs sögumanns, sem gægst getur inn í hugskot allra. Eins og höfundar er von og vísa, þá er textinn oft á tíðum gullfallegur, hlýr og alltumlykjandi. Sérstaklega eru glæsilegir kaflar framan af í bókinni, þar sem lýst er hugarheimi Gröndals, þegar hann fer á flug. Vandinn er máske sá að sagan er ekki ýkja stór. Persónusköpunin er mjög hefðbundin; við þekkjum þarna Gröndal og Ólsen mjög í samræmi við þær sögulegu heimildir, sem varðveittar eru um þessa menn. Tvennt má teljast sérstætt í dögunni. Annars vegar er það að báðir eru þeir (gerðir) einstæðir feður, sem ekki var algengt á þesssum tíma. Gröndal elur upp Túllu litlu og Ólsen elur upp Sigga litla sem fósturson. Hitt er að sagan er nánast með öllu kvenmannslaus. Tvær svartklæddar konur eru á stjákli sem þústir um bæinn, nánast eins og svipir; tvær þjónustustúlkur Gröndals vappa eitthvað í bakgrunni, sem og móðir og systir Ólsens, sem búa hjá honum, en allt eru þetta lítilsigldar persónur og nánast upptalið. Þetta er heimur karlmanna sem lýst er. Jafnvel er gefið í skyn að Ólsen gæti verið samkynhneigður, þótt ekki sé það beinlínis sagt berum orðum; hann heldur hálfgerða fyrirlestra yfir félögum sínum um fegurð ungra manna og stendur auk þess langtímum í myrkri yfir piltunum á Langalofti. Að sumu leyti eru þeir Gröndal og Ólsen ekki svo ólíkir; báðir eru þeir upprifnir af rómantískum hugmyndum um háleita fegurð.

Höfundur tekur sér skáldaleyfi víða í sögunni. Helst er að nefna að Gröndal er látinn búa í húsinu við Vesturgötu, sem hann keypti ekki fyrr en fimm árum síðar, en að auki eru mörg smáatriðin sem standast ekki sögulega (sjá síðar). Sagan er sýnilega vilhöll og þá Gröndal í hag, en Ólsen er þó ekki með öllu málaður sem ófreskja eða harðstjóri – sú mynd er milduð nokkuð. Vissulega hefur Íslandssagan farið mjúkum höndum um Gröndal, einkum í ljósi þess að hann var á sínum verstu dögum mjög litinn hornauga í bæjarlífinu. Má ef til vill fyrst og fremst þakka tvennu að hlutur hans réttist; annars vegar vitnisburður nokkurra skólapilta, sem líkaði vel við hann og rituðu á þann veg í æviminningar sínar, og hins vegar ævisaga Gröndals sjálfs, Dægradvöl, sem hann gaf fyrirmæli um að yrði ekki gefin út fyrr en nokkru eftir dauða sinn, enda um margt berorð og jafnvel meinyrt. Sjálfur hef ég, eins og höfundur Sæmdar, löngum verið í liði með Gröndal, hef lesið Dægradvöl reglulega með fárra ára millibili, og tekið allt þar sem heilagan sannleik; einnig margsinnis hlegið af Heljarslóðarorrustu, og lesið bréf og greinar skáldsins (og hafði þar sérstaklega gaman af lýsingu hans á fransk-prússneska stríðinu 1870-71 og einnig allfrægri Reykjavíkurlýsingu hans frá aldamótunum), auk þess að lesa lungann úr ljóðum hans, þótt ekki hafi ég nú beinlínis laugað mig í þeim, eins og mér sýnist Guðmundur Andri hafa gert. Það verður verðugt verkefni fyrir bókmenntafræðinga framtíðar að greina hvað höfundur Sæmdar hefur tekið upp úr skrifum Gröndals sjálfs, hvar þeim sleppir og hvar skáldskapur Guðmundar Andra tekur við. Held ég að oft verði erfitt að greina þar á milli, enda má heita svo að Guðmundur Andri taki hér við kefli hinna rómantísku skálda frá s.hl. 19. aldar. Sérstaklega er þetta einkennandi í þeim köflum, þar sem pilturinn Ólafur hugsar heim á eyrina, en það er ómenguð íslensk náttúrurómantík sem trompar eiginlega allt sem áður hefur verið skrifað á því sviði. Samt er óhætt að mæla með Sæmd. Þetta er ekki gallalaust verk, en í bestu köflunum verður lestrarnautnin slík að hún gerist varla ljúfari á íslensku.

–---

Hér læt ég gagnrýni á bókina lokið, en kem með dálitlar viðbætur sem varpa mögulega réttara sögulegu ljósi á þá atburði, sem hún greinir frá. Í Sæmd er þjófnaðarmálið gert sem lítilfjörlegast, en í reynd var það öllu alvarlegra. Pilturinn (sem í alvörunni hét Magnús og varð síðar sýslumaður) virðist hafa haft nokkuð einbeittan ásetning um glæp; hann stal bókinni, lét binda hana inn og merkti sér hana. Frá þeim sjónarhóli verður harka skólayfirvalda í málinu skiljanlegri; í Sæmd virðist harkan ekki í samræmi við (smættað) brotið. Einnig er breytt í Sæmd viðbrögðum Gröndals við málinu; í bók Guðmundar Andra er hann látinn strunsa út af kennarafundi og arka, klæddur stakki föður síns, í ísþoku alla leið suður á Álftanes að hitta fjárhaldsmann drengsins, mektarprestinn Þórarin í Görðum, sem þá hefur afskipti af málinu. En í reynd lagði Gröndal ekki á sig mannraunina, heldur lét hann duga að skrifa bréf suður eftir. Svo má auðvitað velta fyrir sér hvort afskipti af því tagi, sem Gröndal stendur fyrir, séu endilega stjórnsýsla sem er æskileg í augum nútímamanna – séra Þórarinn fær nefnilega landshöfðingja þáverandi til að grípa inn í málið fyrir kunningsskap og með valdboði – þetta er klíkusamfélagið og samfélag valdsins í hnotskurn. Í Dægradvöl lýsir Gröndal oftar en einu sinni hve honum leiddist á kennarafundum; kannski skipti hann sér ekki af þessu máli einvörðungu af mannkærleik til piltsins, heldur til að hraða lokum leiðinlegs fundar. Einstök atriði í Sæmd má vitaskuld líta á sem skáldaleyfi – þannig mun Björn M. Ólsen ekki hafa tekið Sigga litla í fóstur fyrr en eftir drukknun föður hans, Sigurðar slembis árið 1884, auk þess sem aldri Sigga litla er hnikað; í reynd hefði hann átt að vera þriggja ára árið 1882. Dálítið þótti mér skjóta skökku við að nota viðurnefni Sigurðar (eldri) eins og eiginnafn. Vissulega var hann stundum kallaður, stutt og laggott, Slembir og þá var það haft með stórum staf, en annars var hann jafnan skrifaður Sigurður slembir; í Sæmd er nafnið hins vegar jafnan skrifað með stórum stöfum beggja vegna: Sigurður Slembir. Þá eru þættir í útlitslýsingu Björns Ólsen, sem illa ganga upp miðað við sögutímann. Hann er sagður með óvenju gróskumikið skegg, en myndir af honum frá þessum árum sýna ekki að hann hafi verið kominn með hið mikla rostungsskegg, sem hann varð síðar frægur af. Nefnt er einnig að Björn hafi gaman af að ráða krossgátur – en krossgátur fóru varla að þekkjast í blöðum á Íslandi fyrr en töluvert eftir aldamótin 1900, varla fyrr en á síðustu æviárum Ólsens, en hann lést árið 1919. Þá stakk mig í augu að sjá nafn leikfimnikennara Lærða skólans skrifað Ólafur Rósinkransson; ég hef aldrei séð eftirnafnið ritað öðruvísi en sem ættarnafn, Rósinkranz (Rósenkranz, Rósinkrans).

Sem fyrr segir er ég gamall Gröndalssinni. Orðspori hans var haldið á loft af Dægradvöl og ummælum ýmissa nemenda hans. Þess vegna er þörf áminning það sem Hannes Þorsteinsson, þjóðskjalavörður og þingmaður, hafði að skrifa um þessa tvo herra. Hannes var fæddur 1860, lærði hjá þeim báðum, Gröndal og Ólsen, og átti síðar eftir að tilheyra þeirri broddborgaraklíku sem var í kringum Ólsen (Magnús Stephensen landshöfðingi, Hannes Hafstein, Jónassen landlæknir), sem miklu réði í bæjarlífinu, á meðan Gröndal lapti dauðann úr skel og reyndi í sífellu að kría út styrki frá Alþingi. Hannes Þorsteinsson fór svipaða leið og Gröndal, ritaði endurminningar sínar (stuttu eftir að Dægradvöl kom út) og hélt þeim luktum frá sjónum manna, en þær máttu opnast árið 1960, á 100 ára afmæli höfundar sem þá var löngu horfinn á vit feðra sinna.

Um kennara sinn, Gröndal, segir Hannes Þorsteinsson eftirfarandi (útdráttur):

“Benedikt Gröndal … var væskilslegur að vallarsýn, og lítill fyrir mann að sjá, ófríður sýnum, óþýður í viðmóti og stuttur í spuna, þá er illa lá á honum, sem oft bar við, og var þá ekki unnt að gera honum til hæfis, því að karl hafði þá allt á hornum sér, þá er svo stóð í bólið hans, en stundum gat hann þó verið kátur með glensi og gamanyrðum, því að hann var harla mislyndur, tiltektarsamur og tiktúrufullur, og gat vindstaðan breyst allt í einu úr blæjalogni í rokviðri, af litlu eða engu tilefni. … Eins og skáld skorti hann nauðsynlegt jafnvægi til að halda hugsun sinni og hátterni á réttum kili og komst því út í ýmsar öfgar, svona sitt á hvað. Er nú orðin venja að afsaka alla hnykki og rykki skáldanna út af alfaravegi með því að eigna það “genialiteti” þeirra … En þessi skoðun, sem alls ekki er réttmæt, nema að litlu leyti, hefur gert ýmsa sæmilega gáfaða menn að fíflum, með því að ala hjá þeim þá endemisfirru, að alls konar sérgæðingsháttur til orðs og æðis = genialitet. Benedikt Gröndal var að vísu gáfumaður og listfengur á marga lund, en gáfur hans hafði vantað allt taumhald frá barnæsku … Og Gröndal mun snemma hafa litið svo á, að hann væri og ætti að vera öðru vísi en annað fólk og gert sitt til þess að breikka það djúp milli sín og múgsins með annarlegri og oft ankannalegri framkomu, og í þessu sjálsmati Gröndals á yfirburðum gáfna sinna og hæfileika yfir fjöldann ætla ég, að liggi margar af þeim óráðnu gátum og undarlegu tiktúrum í lund og látæði hans. Og víst er um það að hann leit afar stórt á sig og hafði afar háar hugmyndir um sjálfan sig, þóttist ávallt misskilinn og aldrei metinn að verðleikum og varð af því önugur og beiskur í lund. Og það kvað svo rammt að þessu, að hann stórfyrtist við kunningja sína, ef þeir létu hann hlutlausan og hældu honum ekki upp í eyrun og jafnframt á prenti, og þá varð allt að vera svo hnitmiðað, að þar væri engin smuga á, því að annars mátti ganga að því vísu, að hann yrði sárgramur, ef orðalagið var ekki öldungis sniðið eftir því, sem hann vildi helst kjósa. Og það var þessi dæmalausa fyrtni og undarlega viðkvæmni Gröndals, oft og einatt út af bláberum hégóma, sem bæði fældi kunningja hans frá honum og gerði hann allt í einu móthverfan þeim, sem verið höfðu honum vel. Þess vegna hélst honum svo illa á verulegum vinum, og mun hafa átt þá fáa. Ollu því skapbrestir hans, takmarkalítið sjálfsálit og hégómagirni … menn vissu, að honum var að ýmsu ekki með öllu sjálfrátt, tóku hann ekki alvarlega og afsökuðu hnykki hans, að svona væri nú Gröndal gamli gerður, og svo væri ekkert frekar um það að segja. Hann hafði skapað sér sérstöðu og naut hennar í skjóli “gröndælskunnar” … Gröndal var ekki orðinn hæfur til að gegna embætti sínu við skólann vegna drykkjuskaparóreglu. Það var ómótmælanlegt. En hann tók nærri sér, þótt minni mótgerðir væru en þessi frávikning, og þess vegna hefur hann hallað mjög á Jón rektor og sérstaklega Björn Ólsen út af þessu í “Dægradvöl” eða endurminningum sínum, sem yfirleitt eru mjög hlutdrægt ritaðar og dómar hans um menn oft staðleysur einar og mótsagnir. Það er því mjög viðsjárvert heimildarrit og “ekta gröndalskt” … Um skáldskap, náttúrufræðiþekkingu og listfengi Gröndals verður hér ekki rætt. Þess skal aðeins getið að hin hversdagslega hönd hans, eða þá er hann ritaði hratt, var ekki neitt sérlega falleg og fremur ógreið aflestrar, því að stafagerðin var mjó og nokkuð ógreinileg, en þá er hann vandaði sig, t.d. í skrautrituðum ávörpum, þá var handbragðið hreinasta snilld.”

Svo mörg voru þau orð. Og líkt og til að jafna um metin, þá lætur Hannes svo mælt um Björn M. Ólsen, fyrrum lærimeistara sinn og síðar vin:

“Björn Magnússon Ólsen … var hár vexti og þrekinn, gervilegur sýnum og sópaði að honum, stórleitur í andliti og nokkuð opinmynntur, yfirbragðið hreint og góðmannlegt, en þó alvarlegt, því að hann var alvörumaður mikill, hafði átt við þungt heilsuleysi (lungnatæringu) að berjast á yngri árum og mestan hluta ævi sinnar, og mun það hafa mótað skapgerð hans og gert hann örari í lund og viðkvæmari fyrir utanaðkomandi áhrifum en ella mundi. Hann var prýðisvel að sér í gömlu málunum (latínu og grísku) og ýmsum öðrum vísindagreinum og fyrirtakskennari, áhugamikill um framfarir lærisveina sinna og einkar laginn að vekja áhuga þeirra á náminu. Hann var kennari af lífi og sál, sérstaklega í gömlu málunum, og voru allir einhuga í því að viðurkenna hina miklu kennarahæfileika hans, þótt stundum væru skiptar skoðanir manna um afskipti hans af skólamálum eða stjórn hans á skólanum. Hann var langfremsti kennari skólans á minni tíð … Það sem Ólsen var helst fundið til foráttu, var of mikil eftirgangsemi og rekistefna við pilta út af smámunum einum. Hann lét flest til sín taka í stjórn skólans, áður en hann varð rektor, en sú afskiptasemi mæltist misjafnt fyrir, og skorti Ólsen þá lipurð og lempni til að lagfæra það, er miður fór … Mætti hann oft mótspyrnu ,,, einnig frá kennurunum … Þetta vissu piltar og kunnu að nota sér það, svo að hinn góði vilji og umbótastarfsemi Ólsens strandaði á þessum tvöfalda mótþróa, og tók hann sér það nærri, því að maðurinn var geðríkur og kappsamur í hverju sem hann tók sér fyrir hendur … Ólsen var allra manna trygglyndastur og vinfastastur, þar sem hann tók því, svo að ekki varð um haggað, einlægur og hrekklaus í allri framkomu sinni og yfirleitt mesti mannkosta- og sæmdarmaður, auk þess sem hann var viðurkenndur vísindamaður utan- og innanlands, skarpur og athugull, sérstaklega í íslenskri sögu og málfræði, sem hann ritaði mest um, enda var maðurinn ágætlega vel gefinn og vel að sér um hvatvetna.”

Talnaþraut

Um þarsíðustu helgi fór fram býsna merkileg bókmenntaráðstefna, sú fyrsta sinnar tegundar hérlendis, um glæpasögur, undir nafninu Iceland Noir. Var hún að flestu leyti feikivel undirbúin og eiga þeir, sem að henni stóðu, heiður skilinn fyrir elju og ósérplægni. Að öðrum ólöstuðum held ég að hvatamaðurinn, Ragnar Jónasson, hafi borið hitann og þungann. Sem við var að búast hlaut ráðstefnan litla umfjöllun í fjölmiðlum, enda bókmenntaprelátar og -hofróður bæjarins uppteknari af að dásama ný, meint öndvegisskáldverk.

Þegar ég mætti á umrædda ráðstefnu gaukaði Ragnar að mér tveimur glæpakiljum og virtist önnur nógu áhugaverð til að lesa hana án tafar og skjóta henni þar inn á milli meintra alvörubókmennta. Sagan sú heitir Hugsaðu þér tölu, er frumraun Bandaríkjamannsins Johns Verdon og kom út ytra árið 2010.

Hugsaðu þér tölu greinir frá fyrrum ofurlöggunni Dave Gurney, sem nýlega er kominn á eftirlaun tæplega fimmtugur (!) og hefur flust frá Stóra eplinu til dreifbýlis við Catskills-fjöll í uppsveitum New York-fylkis – en í raun mun hið sama eiga við um höfundinn Verdon, sem áður var mógúll í auglýsingabransanum í stórborginnni, en var nýfluttur á sömu slóðir, þegar hann hætti í sínum bransa og tók að skrifa bækur, orðinn nokkuð roskinn.

Sagan hefst á því að gamall félagi Gurney frá háskólaárum hefur samband við hann, er hann kemst að því að löggan fyrrverandi hefur flust í sveitina sem hann býr í, en félaginn hefur afar sérkennilegt mál að glíma við. Ókunnugur hefur sent honum bréf þar sem honum er boðið að hugsa sér tölu á bilinu einn og þúsund. Og viti menn – meðfylgjandi í umslagi er miði með nákvæmlega þeirri tölu.

Efnileg byrjun, nema hvað hún er ívið langdregin - byrjunin fyrst og síðan bókin öll. Efnið er ekki veigameira en svo að það endist vart þær rúmu fjögur hundruð blaðsíður sem lesa þarf. Jafnvel þótt fjórir hafi verið myrtir áður en yfir lýkur. Sagan fer svo þunglamalega af stað að hún nær engu flugi fyrr en drjúgur þriðjungur er að baki. Þá reynist hún eins og einn þokkalega bitastæður sjónvarpsþáttur samanvöðlaður úr Criminal Minds, NCIS og Psycho.

Einn meginókostur bókarinnar er langdreginn og ofurraunsæislegur stíll á köflum. „Hann skrúfaði frá eldhúskrananum, lét vatnið renna uns það varð nægilega kalt, sótti sér glas í skápinn fyrir ofan eldhúsborðið, fyllti það upp að barmi, teygaði stórum vatnið svo að barkakýlið gekk upp og niður, skrúfaði fyrir og lagði glasið í eldhúsvaskinn í stað þess að setja það í uppþvottavélina eins og hann var vanur.‟ Einhvern veginn á þennan veg hljóma leiðinlegustu vífillengjurnar, þegar hægt hefði verið að segja: „Hann fékk sér vatnsglas.‟ Töluvert rými fer í persónuleg mál Gurneys og er þar sumt gott og annað síðra. Hann býr með seinni konu sinni, Madeleine, og þau dragnast með beinagrind í skápnum. Með fyrri konu á Gurney uppkomna soninn Kyle, sem gert hefur það gott á framandi slóðum í fjármálaheiminum, býsna fjarlægur drengur framan af, en svo dúkka mál hans óvænt upp nærri bókarlokum, með fréttum sem lesandanum finnst með ólíkindum að berist Gurney á þann hátt sem þær gera. Með símtali, reyndar - og í sjálfu sér er með ólíkindum hve stór hluti sögunnar gerist í símtölum; ég held að ég hafi aldrei lesið bók með fleiri símtölum. En það endurspeglar líklega samtímann betur en nokkuð annað – nútímamaðurinn eyðir hálfum deginum í síma. Að sama skapi verður fyrir vikið ótrúverðugt hve erfitt sonurinn Kyle á með að ná sambandi við föður sinn, þegar allir aðrir virðast hafa greiðan aðgang að honum í gegnum símann. Hvert símtalið tekur við af öðru – Gurney er vart búinn að leggja á, þegar aftur er hringt. Og hafi hann verið utan símasambands bíða hans skilaboð í runum á símsvaranum.

Annar galli sögunnar er að látið er ógert að fylgja þræði, sem fram kemur strax í upphafi, og leiðir um síðir til lausnar gátunnar. Ef Gurney eða lögreglan hefðu haft hugsun eða nennu til að rekja það spor frá byrjun hefði mögulega mátt bjarga mannslífum – en sem betur fer drapst fólkið bara í bók, en ekki í alvörunni. Þá má nefna að alloft er farið út í persónulýsingar í gegnum samanburð við kvikmyndir – sjálfur líkist Gurney engum öðrum en Robert Redford úr Butch Cassidy and the Sundance Kid. Á móti má nefna að Verdon tekst líka á köflum býsna vel með upp með persónugallerí sitt; karakterar af lögreglustöðinni eru skrambi skemmtilegum dráttum dregnir og sumir beinlínis eftirminnilegir. Sama máli gegnir um eiginkonuna Madeleine, sem er furðu dulúðug og tvíræð. Að sumu leyti er engin nákomnari Gurney, en á sama tíma verður hann að horfast í augu við að enginn maður getur nokkurn tíma að fullu þekkt aðra persónu; hún kemur stöðugt á óvart, á jákvæðan og neikvæðan máta. Enn má nefna þann galla að rökréttasta skýringin á ráðgátunni reynist rétt, en samt dettur engri löggu hún í hug fyrr en dregur nær bókarlokum. Þótt Gurney eigi að vera ofursnjall, þá fannst mér vanta í hann blaðsíður þegar kemur að slíku hyggjuviti. Loks má minnast á að sjálf kúlmínasjónin í lokin reynist heldur bragðdauf, fyrirsjáanleg og með þeim óþarfa að morðinginn, sem fram að þessu hefur gengið hiklaust og fumlaust til verks í drápum sínum, gefur sér tóm, tíma og tækifæri til að útskýra allt sem að baki liggur – og kemur þar við sögu annar lögregluforingi, John Nardo, sem virðist fádæma skilningssljór og áttar sig ekki á neinu fyrr en löngu eftir að lesandinn skilur allt.

 

Samt. Þegar öllu er á botninn hvolft er Hugsaðu þér tölu samt engan veginn slæm bók – hún er, held ég, nokkuð yfir meðallagi glæpabóka af þessum toga. Hundrað blaðsíðum styttri hefði hún getað verið verulega sterk - og samt ekki misst neitt, sem ekki er óþarft.

-----

P.S. Ég biðst velvirðingar á tvískiptri leturgerðinni. Svona gerist, þegar tölvurnar taka að hugsa sjálfstætt.