Kanadísk kona í lest yfir ísauðnina

Þegar Alice Munro fékk Nóbelsverðlaunin á síðasta ári hafði ég aldrei lesið staf eftir hana, en hélt hins vegar töluvert upp á annan kanadískan kvenkyns smásagnahöfund sem heitir Mavis Gallant. Smásagan Eitur, sem birtist í hefti TMM á síðasta ári, var það fyrsta sem ég las eftir Munro. Og ég las í nýjasta hefti TMM, sem barst mér í fyrradag, þær skemmtilegu fréttir að Silja Aðalsteinsdóttir væri að þýða smásögur Munro með útgáfu fyrir augum.

Hvað um það, um síðustu jól sendi kanadísk vinkona, hreykin af afreki löndu sinni, mér að gjöf smásagnasafn Munro, Runaway (2004), sem telst víst með hennar betri verkum. Og ég las.

Runaway inniheldur 8 smásögur, sú fyrsta ber sama nafn og kverið, en hver um sig heitir aðeins einu orði – sem mér skilst að sé frábrugðið því sem gengur og gerist um sögur höfundar. Erfitt er að lýsa orðagaldri Munro – hann er einhvern veginn áreynslulaus. Munro skrifar eingöngu smásögur, en þær eru í lengra lagi til að kallast hefðbundnar og fullstuttar til að vera álitnar nóvellur, oft um 35 til 40 blaðsíður. Þetta gefur henni svigrúm til að koma að hverju því smáatriði, sem henni dettur í hug – eitt einkenni sagnanna er sægur smáatriða, ekki síst í lýsingum umhverfis eða útlits, en þó þannig að þeim er aldrei hlaðið of mörgum samtímis. Það sem mér dettur fyrst í hug til að lýsa stíl hennar er jöfn dreifing upplýsinga. Sögur hennar byrja iðulega í miðjum klíðum, lesandinn er í senn forvitinn og áttavilltur, en smám saman skýrist myndin, púslin raðast jafnt og þétt, og höfundurinn hefur frábært lag á að koma á framfæri öllu sem máli skiptir, jafnt umhverfislýsingum sem hugsunum persóna. Misjafnt er um innihald sagnanna, hvort þær innihaldi dramatík eða óvænt hvörf eða lýsi bara hversdagslegum atvikum. En ætíð er þó ákveðin spenna fólgin í frásögninni, hversu lítilmótleg sem hún kann að vera. Sérstaklega eru mergjaðar lýsingar á náttúru og veðurfari; þegar sumarrigningin gengur yfir í smásögunni Runaway, þá drýpur nánast af hverri blaðsíðu. Og að sama skapi er tvíþætt lýsing lestarferða, að vetrarlagi og að sumarlagi í sögunni Chance óborganleg; stigið er úr lest í slíkum fimbulkulda að erfitt er um andardrátt; lýst hvernig fjöruborð stöðuvatna er mismikið ísi lagt – ógleymanlegt. Þekking skáldkonunnar er sýnilega yfirgripsmikil, án þess að hún flíki henni beinlínis; hún getur allt í einu romsað upp úr sér tegundum trjáa eða blóma og fyrirvaralítið farið að vitna í lítt þekktar grískar goðsögur og tengsl þeirra við stjörnumerki. En þekkingin ber aldrei sögurnar ofurliði. Hún er meira eins og skrautið utan á jólatré – látlaust er það fegurst.

Þær 9 sögur, sem ég hef nú lesið eftir Munro, gerast allar í Kanada, yfirleitt í smábæjum, oftar en ekki á útjaðri byggðar úti við skóg (ysti ljósastaurinn í bænum lýsir upp rúmið í æskuherbergi Juliet í Soon). Lýsingar á þessum stöðum eru nákvæmar og hnitmiðaðar – þetta er Kanada nákvæmlega eins og ég minnist landsins. Sjaldan berst leikurinn inn í borg, en þó koma þarna Toronto og Montreal og Vancouver fyrir líka.

Annað einkenni er að í nánast hverri einustu sögu kemur fyrir menntamaður eða listamaður. Látni eiginmaðurinn í Eitri er ljóðskáld, ef ég man rétt, og einnig látni eiginmaður frú Jamieson í Runaway. Christa, sem verður besta vinkona Juliet þriggja sagna, er listakona sem sker út í viðardrumba og sjálf er Juliet í fyrstu kennslukona í grísku og latinu (enda fellur þar eikin ekki langt frá eplinu – báðir foreldrar hennar stunduðu kennslu), en seinna spjallþáttastjórnandi í sjónvarpi. Þótt Robin í Tricks sé hjúkrunarkona, þá fer hún að sjá Shakespeare-leikrit á hverju sumri á leiklistarhátíðinni í Stratford, Ontario, sem reynist henna afdrifaríkt. Í lokasögunni, hinni löngu Powers, eru tveir örlagavaldar blaðamaður og píanóleikandi læknir. Í einni bestu sögu bókarinnar, Passion, er lykilpersónan drykkfelldur læknir, sem ekki er leiddur inn á sviðið fyrr en sagan er hálfnuð.

Eðlilega (eða hvað?) eru konur í ráðandi hlutverkum í sögum Munro. Eitt einkenni þessara kvenna er hviklyndi. Þær eyða löngum tíma í að velta fyrir sér ákvörðun, taka hana loks og sjá iðulega eftir henni. Carla hleypst að heiman í Runaway, en sér eftir því. Juliet ætlar að fara að heimsækja Eric í Whale Bay (Chance), en er stöðugt með bakþanka um hvort rétt sé, einkum þegar hún hittir ekki á leiðarenda. Juliet í annarri sögu (Soon) leggur í langferð og heimsækir foreldra sína, en sér eftir því og telur það mistök (Soon). Stúlkan Lauren (Trespasses) á í miklu sálarstríði gagnvart nýrri vinkonu á nýjum stað, Delphine, Robin í Tricks hefur heilt ár til að ákveða endurfundi og velkist í vafa – en lætur slag standa. Óákveðnar konur, tvístígandi konur, hikandi konur – þær virðast ær og kýr Munro.

Einnig eru ekkjur oft í lykilhlutverkum. Konan í Eitri er nýorðin ekkja, frú Jamieson hefur nýlega misst mann sinn (Runaway), Juliet þriggja sagna verður ekkja tiltölulega ung, innnan við fertugt. Nancy, helsti sögumaður lokasögunnar Powers, er ekkja hálfa söguna.

Margvísleg smáatriði birtast aftur og aftur í sögunum. Kanadíska þorpið – sínálægt. Þá kemur Grikkland merkilega oft við sögu, sbr. Grikklandsferð frú Jamieson (Runaway). Juliet kennir grísku, vitnar alloft til hennar og sér Penelope dóttur sína sem eina af karýatíðunum. Enn eitt þrálátt stefið er sífelld nálægð sjúkdóma. Frú Jamieson (Runaway) þurfti að sjá um mann sinn um árabil, besta vinkona Juliet þriggja sagna, Christa, þjáist af MS-sjúkdómi, móðir Juliet úr krabbameini og í sögunni Tricks sér Robin um fatlaða systur sína, svo að fáein dæmi séu talin.

En ef ég ætti að nota annað orð til að lýsa stíl Munro, mundi ég sennilega velja svalur. Og þá á ég ekki við í huglægum skilningi, heldur nánast á líkamlegan máta, eins og dálítið kaldur vindur næði um sálina við lesturinn. Sögurnar einkennir ákveðin tilfinningaleg fjarlægð og hlutlægni; það örlar varla á tilfinningasemi, flest er vegið út frá kaldri skynsemi. Þetta sést t.d. greinilega á sögunni Soon, þar sem hin tuttugu og fimm ára Juliet kemur heim með ársgamla dóttur til foreldra sinna í fyrsta sinn. Í hugarheimi Juliet eru foreldrar hennar nánast gegnumgandi nefndir skírnarnöfnum, Sam og Sara, fremur en Dad og Mom (pör með sömu upphafsstafi koma oftar fyrir, t.d. Clark og Carla). Þá virðast foreldrar hennar næsta áhugalitlir um ungbarnið Penelope. Á svipaðan hátt er fráfalli Eric og vægast sagt óvenjulegri útför lýst án mikilla tilfinninga – Juliet, í gegnum Munro, nálgast nauðsynlegar athafnir af skynsamlegri skyldurækni – hún er engin grátkona. Nancy í Powers, sögu sem nær yfir heila ævi, leggur allt í að rekja sögu Tessu og Ollie, en lífsförunautur hennar, Wilf, virðist algjör aukapersóna. Jafnvel þegar tilfinningar verða þrúgandi, eins og þegar Juliet óttast að hafa misst dóttur sína Penelope í hendurnar á sértrúarsöfnuði (Silence). Stúlkan Lauren (Trespasses) kallar foreldra sína Harry og Eileen, ekki Mom eða Dad. En um leið er Munro gædd eiginleika, sem ég sé hjá fáum íslenskum skáldum öðrum en Gerði Kristnýju, að geta látið ytri aðstæður í efnisheimi endurspegla innra sálarlíf persóna.

Því fer víðs fjarri að allar sögur Munro í þessu safni séu jafngóðar. Þar sem þetta eru sögur frá því seint á ferlinum, þegar hún var komin um sjötugt, þá má telja eðlilegt og óhjákvæmilegt að eldri konur leiki veigamikil hlutverk. En þær eru eins og aðrar kvenpersónur Munro, óöruggar og tilfinnningalega fjarlægar í senn. Þá eru nánast allir sögumenn fremur pempíulegir, þegar kemur að kynlífi; það á sér nánast eingöngu stað bakvið luktar dyr og ekki gægst inn fyrir gættina.

Og Munro drýgir eina höfuðsynd: Hún er aldrei fyndin. Hún kann að vera djúphugul og koma með frábærar persónulýsingar ytra sem innra – en mér stökk aldrei bros við lestur 350 blaðsíðna. Ef hún lýsir hlátri, þá lýsir hún bara hlátri – hún sýnir ekki aðstæðurnar, sem hláturinnn sprettur úr, afhjúpar aldrei sjálfa fyndnina. Það er einna helst faðirinn Harry (Trespasses), sem hefur snefil af skopskyni í öllum þessum sögum. Og Nancy, aðalsögumaður Powers, var býsna bíræfin á aprílgöbbum sínum sem ung stúlka í kringum 1927 – en það er frekar notað til að lýsa persónuleika hennar en að það sé tilfyndið.

Vert er að skoða karlímyndina í smásögum Munro. Oft koma karlar fyrir sem ógn við konur, ekki síst ef þeir eru í eldri kantinum. Stundum er sú ógn raunhæf (Eitur), en stundum á hún ekki fyllilega við rök að styðjast (Runaway). Stundum er þetta ógn eldri karla gagnvart yngri konu, svo sem ónefndi maðurinn, sem sest gegnt Juliet í járnbrautarlestinni (Chance). Þeir karlmenn, sem ekki eru ógn, eru þeir sárafáu sem konur í sögumiðju laðast að (Eric í Chance) eða ættingjar, svo sem feður (t.d. Sam í Soon og Harry í Trespasses). Og í þessu sagnasafni, að minnsta kosti, er karlmaður nánast aldrei í þungamiðju frásagnarinnar og sjaldan skoðaður hugarheimur karlkynsins. Eingöngu einu sinni er sjónarhorn karlmanns (Ollie) valið til frásagnar og það er í öðrum hluta hinnar fimmskiptu sögu Powers, þar sem sjónarhornið miðast annnars alltaf við Nancy. Sagnaheimur Munro í bókinni Runaway er mjög kvenlægur og karlar stundum nánast sem uppfyllingarefni. Hvort svo eigi við um eldri sögur hennar get ég ekki dæmt um.

Sagt hefur verið um Alice Munro að hún geti lýst heilli mannsævi í smásögu og það er rétt að vissu marki. En stundum er einfaldlega um það að ræða að hún lætur sögurnar ná yfir heila mannsævi, byrjar í ungdómi og endar í elli. Það gildir t.d. um söguna Tricks og einnig um lokasöguna, Powers (sem er áberandi lengst, heilar 65 blaðsíður, og fimmskipt að auki). Hið sama má einnig segja um sögurnar þrjár af Juliet (Chance, Soon og Silence); þær gerast á mismunandi æviskeiðum.

Samantekt? Munro er kvenlæg, djúphugul, gædd ríku innsæi, frábær í útlits-, veður- og staðarlýsingum, með ótrúlegt auga fyrir smáatriðum, gríðarlega kanadísk í muna og munni, en einnig stundum einsleit í efnisvali, oft ópersónuleg, ófyndin og dálítið pempíuleg. Ef lesandi leitar þessara eiginleika hjá einum og sama höfundi, þá er Alice Munro hans manneskja.