Sölvi eða Sólon - það er spurningin

Fyrir skemmstu lét ég verða af því, sem ég hafði ætlað mér í háa herrans tíð, að lesa Sólon Íslandus eftir Davíð Stefánsson og varð ekki fyrir vonbrigðum. Sagan er afar góð og ekki langt frá því að teljast frábær. Hver einasta þessara 600 blaðsíðna.

Þannig var frumútgáfan frá 1940, í tveimur ámóta þykkum bindum, samtals um 600 blaðsíður. Það sem kom mér á óvart var hversu miklu efni var varið í undirbyggingu söguhetjunnar; fyrstu 200 blaðsíðurnar fjalla um æsku Sölva Helgasonar og næstu 100 um unglingsárin. Þannig er það bara seinna bindið / seinni helmingurinn, sem fjallar um fullorðinsár snillingsins misskilda.

Sölvi er alinn upp við bág kjör, missir föður sinn ungur, eignast fóstra sem hann lendir upp á kant við, fyrst og fremst vegna eigin stærilætis, og síðan sundrast fjölskyldan. Piltungur leggst snemma í flakk, hikar ekki við að ljúga sig inn á fólk, þykist vera vísindamaður og listamaður og fer víða um; í einum skemmtilegum kaflanum berst leikurinn m.a.s. í fangelsi í Kaupmannahöfn, þangað sem landhlauparinn er dæmdur fyrir flakk sitt, en þess utan er hann sekur um að nauðga blásaklausri bóndadóttur, í þeim tilgangi einum að ná sér niður á föður hennar. Sölvi er sjálfskipað séní, það vantar ekki, og alla söguna í gegn sveiflast lesandinn á milli þess að hafa samúð með honum og að hafa ímugust á honum. Hann á sér fastan viðkomustað hjá Trausta hreppstjóra í Sléttuhlíð, sem tekur hann öðru hvoru inn á sig, þótt aðrir heimilismenn þoli ekki gambrið og gorgeirinn í furðufuglinum. Sölvi kemst að um tíma sem ungur maður hjá amtmanninum á Möðruvöllum (sem á augljóslega að vera Bjarni Thorarensen) og þaðan í frá notar hann það sér til framdráttar að ljúga til um að hann sé frændi amtmannsins. Það er einnig að Möðruvöllum að franskur listamaður gefur honum gullpening vegna listhæfileikanna (og á gefandinn væntanlega að vera Auguste Meyer), en Sölvi veifar gullinu síðar í tíma og ótíma til sönnunar þess að hann stundi vísindastörf á vegum Fransmanna. Eftir því sem á söguna líður verður Sölvi undarlegri og stórlátari og virðist fyllast hreinu mikilmennskubrjálæði. Hann telur sig misskilinn snilling, sem gæti leitt Ísland út úr öllum þess ógöngum, og seinna lítur hann á sig sem postula nýrrar trúar. Svo virðist lesandanum að Sölvi sé - eða verði með tímanum - beinlínis snargalinn, en höfundurinn lýsir honum þó af svo mikilli samkennd og virðist samsama sig honum þannig sem utangarðsmanni að aldrei er stutt í samúðina. Sölvi finnur sér fylgikonu - og hálfpartinn sálufélaga - í hinum krypplaða niðursetningi Júlíönu, sem er á mörkum þess að vera þroskaheft, en er um leið óvenju næm og jafnvel skyggn. Að vori sækir Sölvi þessa vesölu stúlku að Gili, þvælist um með hana að baki sumarlangt og skilar henni svo til síns heima að hausti, af því að hann vill kljást við stórhríðar vetrarins einn síns liðs. Þannig fer það í þrjú sumur og gerir Sölvi henni barn - en hættir þá að vilja eiga eitthvað saman við hana að sælda.

Nokkur orð um skáldsagnastíl Davíðs. Hann á það til að vera upphafinn og rómantískur, oft í ábúðarmiklum Sturm-und-Drang-ham, einkum þegar kemur að náttúrunni og stórlátri upplifun Sölva/höfundar af henni. Fyrir vikið geta náttúrulýsingarnar orðið ögn þreytandi í yfirgengileik sínum, dálítið sykurfroðukenndar þegar lýst er gróanda vorsins eða hvítum sumarnóttum, og að sama skapi óþarfa tilkomumiklar og stórfenglegar þegar lýst er haustkvíða og vetrarhörkum. En orðkynngin er með ólíkindum og þegar skáldið lækkar ögn flug sitt, þá verður úr sannkölluð lesnautn, meitluð á gullaldarmáli. Margt orðafágætið er hér að finna og ekki dylst lesanda lengi að höfundur skáldsögunnar er í grunninn ljóðskáld, svo ljóðrænt er orðfærið.

Sem Davíðs Stefánssonar er von og vísa eru mörg trúarstefin í sögunni. Þegar Sölvi er ungur dvelur hann um hríð hjá afskaplega góðum, en fársjúkum bónda, sem staulast einn góðan veðurdag ásamt unglingspiltinum upp í fellið hjá bænum og reisir þar kross einn mikinn. Krossinn sá á eftir að koma allnokkuð við sögu og verður sérlega eftirminnilegur þegar hann ber við blóðrautt sólarlag á fellsbrúninni. Þá fær Sölvi oftar en einu sinni á sig einhvers konar Kristsmynd, til dæmis þegar hann er hýddur vandarhöggum vestur á Snæfellsnesi, en orð hans til böðulsins verða að áhrínisorðum, eins og spádómur sem rætist.

Samtöl eru líka mörg hver feikilega haganlega gerð og tilsvörin oft eftirminnileg. Þegar Sölvi kemur að bæ einum á Möðrudalsöræfum og lofar næturfegurðina, svarar húsráðandi: „Við höfum annað að gera hér á fjallakotunum en góna út í loftið. Hér lifum við ekki á fegurð, heldur striti ..." (I,12) Þá er lýsing Sölva á fyrirmönnum - presti, faktor og barnakennara - á Siglufirði nærri bókarlokum óborganleg og sýnir að fagurkerinn  Davíð Stefánsson veigrar sér ekki við að nota kjarnyrtustu íslensku blótsyrði.

Ef til vill segir þó mest um lítillæti hins ólærða Sölva Helgasonar undirskriftin, sem hann notar á bréf sitt á gamalsaldri til Briem sýslumanns. Hún hljóðar svo: „Sölvi Helgason Guðmundsen Sólon Islandus Sókrates Platon Cesar Melanchton Newton Spinoza Kant Leonardo da Vinci Vasco da Gama. Málverkasnillingur og skáld. Íslandspostuli. Andaheimayfirstórspekingur. Prófessor og meistari í tölvísum og bókmenntum, stjörnufræði, málfræði, sálfræði, stálfræði, sagnfræði, stjórnfræði og öllum alhliða vísindum og listum. Silfursmiður, gullsmiður, bartskeri, gjörtlari, dröjari m.m." (II, 291).

Eftirminnileg bók, sem fer í flokkinn „Lesist aftur".

P.S.: Rétt sisona í lokin: Ég veitti eftirtekt þeirri einkennilegu tilviljun að Sölvi Helgason átti sér nákvæmlega sömu fæðingar- og dánarár og Grímur karlinn Thomsen; þeir eru nákvæmlega jafnaldrar.

Nálús handa framhaldsskólakennurum

Í komandi viku fer fram atkvæðagreiðsla um samkomulag Félags framhaldsskólakennara við menntamálayfirvöld. Samkomulagið felur í sér að launahækkun framhaldsskólakennara verði 2% í desember 2012 og 1% í desember 2013. Í útborguðum launum þýða þetta um 4.000 kr. í fyrra skipti, en um 2.000 kr. í því síðara. Verðbólga undangengna 12 mánuði hefur verið yfir 4% og þykir lágt, en ef gert er ráð fyrir lágmarksverðbólgu samanlagt um 8% næstu 2 ár, þá væru framhaldsskólakennarar með samningnum að samþykkja 5% launalækkun. Þetta er forysta Félags framhaldsskólakennara reiðubúin til að fallast á fyrir hönd umbjóðenda sinna, þrátt fyrir að segi í bókun við kjarasamning framhaldsskólakennara frá 2011 að sporna skuli gegn „óheppilegri launaþróun". Er virkilega skilningur forystu Félags framhaldsskólakennara að með þessu sé barist gegn óheppilegri launaþróun? Ég hefði haldið að með svona samningi væri haldið áfram á sömu ólánsbraut. Og fyrir þessa sultarögn hyggjast menntayfirvöld kaupa sér jákvæði framhaldsskólakennara fyrir innleiðingu nýrra framhaldsskólalaga. Inni í samkomulaginu felst m.a. einnig að ráðist verði í nýja vinnutímaskilgreiningu framhaldsskólakennarastarfsins, sem þarf að gerast í miklu stærra samhengi en því sem hér er boðað. Athyglisvert er um eitt atriði samningsins að honum er talið til tekna að kennurum skuli greitt fyrir störf vegna innleiðingu laganna, sem þýðir væntanlega að kennarar eigi að vinna aukna vinnu - og megi helst þakka fyrir að fá borgað fyrir hana!

Ég skora á framhaldsskólakennara að segja nei við þessu smánarsamkomulagi. Tryggjum fyrst að hinni óheppilegu launaþróun verði snúið við. Að öðrum kosti: Sjáum hvernig reiðir af með innleiðingu nýju laganna án samstarfs við framhaldsskólakennara, frekar en að láta kaupa okkur fyrir nálús.

Minn maður, Mensalder

Ég les hraðar en ég skrifa. Sem endranær er ég skrilljón bókum á eftir í bókabloggi og næ sennilega aldrei að fjalla um allar skruddurnar, sem ég hef plægt mig í gegnum að undanförnu. Eina skáldsögu hef ég þó nýlokið við og finnst full ástæða að hrósa í hástert. Umrædd bók er Mensalder eftir Bjarna Harðarson.

Mensalder segir sögu fjarskylds ættfólks Bjarna og þá sérstaklega Mensalders Rabens Mensalderssonar (já, ég hváði líka, þegar ég heyrði þetta nafn fyrst - er þetta virkilega íslenskt? spurði ég). Sagan hefst rétt fyrir 1890 og spannar nákvæmlega einn mannsaldur, sem er skemmtileg tilviljun með hliðsjón af nafni titilpersónunnar. Sögusviðið er að langmestu leyti heimasveitir fólks í vestanverðu Rangárþingi, en teygir sig einnig til uppsýslunnar, vestur yfir sýslumörkin og jafnvel til Reykjavíkur. Helstu karlhetjurnar eru þeir feðgar, Mensalder eldri, sem er fyrirferðarmeiri fyrstu 100 blaðsíðurnar, uns hann drepst úr skitusting, garnaflækju eða öðru óútskýrðu innanmeini, og Mensalder yngri sem á sviðið eftir það. Lykilpersóna sögunnar er þó máske Manga gamla, „tveggja álna uppkreistingur", sem teygir litríka ævina yfir 80% sögunnar, framan af sem matselja og lagskona Mensalders eldri, þá sem fóstra Mensalders yngri. Gunna frá Húsum, „þessi með brjóstin", langtímaunnusta og síðan kona Mensa yngri, er líka fyrirferðarmikil, einkum þegar líður á söguna. Í bakgrunni er síðan sægur misskýrra persóna, margra eftirminnilegra og sumra svo áhugaverðra að maður óskaði þess helst að þær væru ekki dregnar alveg svo snöggum dráttum - þær eru máske efni sem Bjarni treinir sér í aðra bók?

Stíllinn er knappur og glæsilegur, myndirnar jafnan sem gripnar á lofti og settar fram sem leiftur, oft með dýrðlegri blöndu hlutlægra lýsinga og huglægra hugleiðinga persóna. Umhverfið kviknar til lífsins - baðstofan, torfkofarnir, fénaður, náttúran öll, leiti, hvörf og engjar. Áberandi er orðfæri sem vísar til gamla bændasamfélagsins - það kann að fæla frá einhvern, sem ekki þekkir vel til eða nennir ekki að fletta upp í orðabók, en höfundur er viðfangsefni sínu trúr og býður engar málamiðlanir - lesandinn verður að teygja sig inn í hans uppdigtaða heim, ekki öfugt. Sérlega er aðdáunarvert hvernig Bjarni nær alþýðlegu málfari sveitafólks gengins tíma, hvort heldur í samtölum eða hugsunum. Mensalder sýnir að ekki þarf yfirdrifna dramatík eða morð á hverri síðu til að skrifa fantagóða bók; þvert á móti er það hið lágstemmda og hversdagslega, sem ræður ríkjum, dregið fram í gegnum skondin eða sorgleg atvik úr lífi alþýðufólks. Fólk fæðist, elst upp, verður kynþroska, giftist, vinnur, sefur, borðar, prjónar, les (eða fær lesið fyrir sig), veikist og deyr. Jú, ein nauðgun er í bókinni - og harðræði við þurfalinga og niðursetninga kemur fyrir, en grimmdin er aðeins einn flötur mannlífsins og ekki það mikilsverðasta. Á endanum skín í gegnum söguna mannúðin, mildin og lífshamingjan. Samlífi bændafólks, samskipti kynja, umgengni manns við náttúru. Ég á erfitt með að finna sambærilega bók við Mensalder í íslenskri bókmenntaflóru, en helst álít ég hana líkjast að efni og gæðum Hraunfólki Björns Th. Björnssonar, annarri feiknasterkri skáldsögu um gamla samfélagið, skrifaðri af svipaðri næmni, þekkingu og innsæi.

Bókin Mensalder er lágstemmdur og launfyndinn orðagaldur. Og ekki bara launfyndinn, vegna þess að á hverri blaðsíðu brosti ég út í annað, en á þriðju hverri síðu skellti ég upp úr. Oft fer saman í bókinni djúp speki krydduð kímni. Má sem dæmi nefna að þótt kotbóndinn Mensalder sé svo fátækur að hann eigi ekki nokkurn skapaðan hlut, þá er hann samt ríkastur manna í sinni sveit vegna þess að hinir bændurnir, líka þeir „betri", eru skuldum vafnir upp fyrir haus eftir vélakaup. Hvað þá með þessa lýsingu: „Í hrossum eru ár talin á tönnum þeirra en í kerlingum sem engar hafa slíkar í munni eru árin óteljandi líkt og keldurnar í Holtunum." (187). Þá þótti mér stórkostlega orðað: „Baðstofan var svo lítil að hún rúmaði fráleitt meira en eina sögu í senn." Tildragelsi Mensalders og Gunnu er lýst á kostulegan hátt; hún er nokkrum árum eldri og sækir í hann í vegavinnunni: „Sjálfur hafði hann bara einu sinni verið skotinn og það bara mjög lítið. Hún hét Ólöf og gekk með honum til spurninga. Þegar fermt var vantaði hana og seinna frétti hann að daginn fyrr hefði hún drukknað í Rangá. Gunna var ekki eins og falleg og hún, en um það þýddi ekki að fást fyrst Ólöf var dauð." Og stuttu síðar hugsar Mensalder um Gunnu: „Kannski var hún ekki andlitsfríð en hún var falleg þegar hún hljóp og falleg þegar brjóstin gengu upp og niður og sá ofan í hálsmálið. Þá var hún falleg." (126).

Manga gamla er, sem fyrr segir, ein höfuðpersóna bókarinnar, brennimerkt grimmilegri fátækt úr æsku og stundum hörð af sér og fruntaleg, en stór í anda, „tuldrandi gamlar vísudruslur" og sannfærð um að góðtemplarastúkur séu upprunnar í helvíti. Hún er fóstra Mensa yngri og þegar þau tvö, eftir greftrun Mensa eldra, bægslast heim að vetrarlagi í svartamyrkri og slagviðri, þá álpast hún ofan í poll og skrækir: „Fóturinn, það er einhver andskotans útburðurinn sem bítur hér í fótinn á mér, losaðu helvítið af mér. Stúkudjöfull." Í ljós kemur að hún hefur flækt fótinn í gaddavír, hruflað sig illa og snúið fótinn, svo að Mensalder skellir fóstru sinni á bakið og slammar í hálkunni heim í Ranakot, meðan hún heldur sér með annarri hendi, en: „Hún bandaði lausu hendinni út í buskann og tuðaði um að gaddavír væri fundinn upp af andskotanum í útlandinu til þess að ræna íslenska sauðamenn vinnunni, holrífa hrekklausar kerlingar til dauðs og gera landið allt að einu helvíti." (124). Enda fer stúkan að lokum „til helvítis, þar sem hún á heima" (195). Og þegar Manga gamla prjónar heima í Ranakoti, glymur svo í sprotunum að þeir segja sögu hennar úr fyrnsku og er sú eftirminnilegasta af seytján daga sandstorminum.

Þótt ég finni varla missmíð á Mensalder sem skáldsögu, vil ég nefna að stundum fannst sögunördinum mér gæta dálítillar sagnfræðilegrar ónákvæmni. Í Mensalder er ekki alltaf fylgt ýtrustu krónólógíu, en oft gefnar vísbendingar um sögulega þekkt fyrirbæri sem má tímasetja. Til dæmis er brúin, sem vígð er um það leyti þegar Litli-Mensi er sjö ára, nokkuð augljóslega Þjórsárbrúin, sem kæmi vel heim og saman við rétt ártal, 1895. Nema hvað á þeim tíma hefði ekki verið viðstaddur „ráðherra sem orti um brúarvígsluna", heldur Mangi landshöfðingi. Þá er á því skeiði í sögunni, sem gerist um 1905 (út frá skírskotunum), talað um íslenskan mann sem á að hafa farist með togara - og á þeim tíma er fyrsti togarinn rétt að koma til landsins. Í kringum 1909 (og jafnvel fyrr) er talað í sögunni eins og skollið sé á áfengisbann, en svo varð ekki í reynd fyrr en 1915. Þá er Mensalder yngri í kringum 1910 (af samhengi að ráða) að leggja vegi og lendir í stórhættu, þegar bíll kemur brunandi að þeim vegalagningarmönnum, einn á dag. En á þeim tíma var eingöngu einn bíll á öllu landinu, og sá var norður í Eyjafirði, þekktur sem Grundarbíllinn, enda búið að senda Thomsens-drusluna úr landi og þriðji bíllinn kom ekki fyrr en 1913. Og jafnvel þótt nær sé farið okkur í tíma, allt til um 1930, þá var bílaeign nær eingöngu bundin við þéttbýli við sjávarsíðuna.

En allt er nöldur sagnfræðingsins léttvægt fis og Bjarni Harðarson hefur fullt skáldaleyfi til að hliðra efni svo að þjóni sögu hans betur. Jafnvel svo það geri góða sögu frábæra. Enda er Mensalder bók sem ég ætla að byrja að lesa að nýju á komandi jólanótt og njóta til fullnustu, eins og konfektmola sem bráðnar í munni.